XIII. Yüzyılda Güney Kafkasya’da Selçuklu İzleri: “Atabeglik Müessesesi ve Atabegler”

Gürcistan Kraliçesi Tamara, Başkumandan Zakaria Mkhargrdzeli’nin 1212 yılındaki ölümünün ardından kardeşi İvane Mkhargrdzeli’ye başkumandanlık teklif etti. Bu teklif üzerine İvane, Kraliçe’den bir Selçuklu mirası olan ve neredeyse bölge devletlerinin tamamında kullanılan atabeglik unvanının kendisine verilmesini istedi. Gürcistan tarihinde o güne kadar eşine rastlanmayan bu unvanın talep edilmesine oldukça şaşıran Kraliçe, nihayetinde İvane’ye atabeg unvanını vermeyi kabul etti. Bundan sonra adından çokça söz ettirecek, genellikle babadan oğula geçmek suretiyle varlığını sürdürecek olan bu unvan Güney Kafkasya siyasî hayatında boy göstermeye başladı. Mkhargrdzeli hanedanına mensup Atabeg Avak’ın ölümünden sonra atabeglik kurumunun Güney Kafkasya’daki temsilcileri Mankaberdeli ailesinin üyeleri oldu. XIII. yüzyılın sonlarına doğru sessizliğe bürünen atabeglik müessesesi XIV. yüzyılın başından itibaren Cakeli ailesinin yönetimi altındaki Atabegler Yurdunda kullanılmaya başlandı. Bu çalışmada dönemin kaynakları göz önünde bulundurularak Selçuklu Devlet yapısının vazgeçilmez unvanlarından birisi olan Atabegliğin Güney Kafkasya siyasî hayatındaki yeri, önemi ve varoluş mücadelesi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Güney Kafkasya, Selçuklu, Atabeg, Mkhargrdzeli, Mankaberdeli, Cakeli

Seljukid Traces in South Caucasus in XIII. Century: “The Fact of Atabeg And Atabegs”

Tamara is the Queen of Georgia who proposed a commander-in-chief to his brother Ivane Mkhargrdzeli after the death of Commander-in-Chief Zakaria Mkhargrdzeli. According to the proposal, Ivane requested that the title of Atabeg, which is a Seljuk heritage from the Queen and used almost entirely in the region, should be given to him. The Queen surprised at the request of this title which was not found in the history of Georgia until that day, finally accepted to give Ivane the title of Atabeg. From this day forth, Ivane has his name rather frequently mentioned, and his title will continue its existence by passing from father to son, has begun to show up in the political life of South the Caucasus. After the death of Atabeg Avak, member of the Mkhargrdzeli dynasty, representatives of the Atabeg institution in the South Caucasus became members of the Mankaberdeli family. Towards the end of the XIII. Century, the fact of Atabeg which falls into silence, as from the beginning of XIV.century, Atabeg under the management of the Cakeli family began to be used in the country. In this research is given the period that they are aware of the resources will be analyzed the importance and the struggle for existence in the South Caucasus political life which is one of the indispensable titles of the Seljuk State structure.

Keywords:

South Caucasus, Seljuk, Atabeg, Mkhargrdzeli, Mankaberdeli, Cakeli,

PDF

___

Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, Çev.: Hrand D. Andreasyan, Yeditepe Yay., İstanbul 2007. Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, Çev.: Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1999. Alptekin, Coşkun, “Atabeg”, C. I., DİA., s.38-40. Alptekin, Coşkun, “Selçuklu Devletinin Askeri Teşkilatının Eyyubi Devleti Askeri Teşkilatına Tesiri”, Belleten LIV, S. 209, Ankara 1990, s. 118. Allen, W.E.D., A History of The Georgian People, London 1932. Bedrosian, Robert, Het'um the Historian's History of the Tartars, [The Flower of Histories of the East] compiled by Het'um the Armenian of the Praemonstratensian Order Translated by Robert Bedrosian, Long Branch, New Jersey, 2004, Capter 18. Benâketî, Fahruddin Ebu Süleyman Davud b. Tacuddin Fahr-i Benâketî, Târîh-i Benâketî (Ravzat ȗlî'l-elbâb fi ma‘rife’t -tevârîh ve’l-enisâb), Neşr.: Cafer Şiar, Çaphane-i Daverpenah, Tahran 1343 (1969. Berdzenişvili Nikoloz - Simon Canaşia, Gürcistan Tarihi (Başlangıçtan 19. Yüzyıla Kadar), Çev.: Hayri Hayrioğlu, Sorun Yayınlar, İstanbul 2000. Bezer, Gülay Üğün, “Şemseddin İldeniz 1148-1175”, İ.A. C.22, s. 81-82. Broadhurst, R.J.C., A History of the Ayyubid Sultans of Egypt, Translated from the Arabic of al Maqrizi, Boston 1980. Brosset, Marie F., Histoire de la Géorgie, S.Petersbourg 1849. Brosset, Marie F., Gürcistan Tarihi, (Eski Çağlardan 1212 yılına Kadar), Çev.: Hrand D. Andreasyan, Not./Yay.: Erdoğan Merçil, TTK. Yay., Ankara 2003. Bünyadov, Ziya, Azerbaycan Atabegleri Dövleti, 1136-1225, Bakü 2007. Cüzcani, Ebu Ömer Minhacüddin Osman b. Muhammed el-Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri: from A.H. 194 (810 A.D.) to A.H. 658 (1260 A.D.) / Maulana Minhaj-ud-din Abu-Umar-ı-Usman; translated by Major H. G. Raverty, New Delhi 1970. Cȗzcânî, Ebû Ömer Minhacüddin Osman b. Muhammed b. Osman Cȗzcânî, Tabakât-ı Nâsırî -Tarih-i İran ve İslam-660/1262, C.II., Tsh.: Abdülhay Habîbî, Dünya-yı Kitab, Tahran 1984. D’ohsson, M. Baron C., Moğol Tarihi, Çev./Yay./Haz.: Ekrem Kalan-Qiyas Şükürov, İstanbul 2006. Erdoğan, Coşkun, Hârezmşâh Alâeddin Muhammed Dönemi Siyasi Tarihi (1200-1220), Yayınlanmamış Doktora Tezi, AÜSBE, Erzurum 2015. Fasîh Ahmed b. Celaleddin Muhammed Hâfî, Mücmel-i Fasîhî, C. II., Neşr.: Muhammed Ferrruh, Meşhed 1340 (1961). Galstyan, A.G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, (Mhitar Ayrivanetsi Vakayinamesi) Çev.: İlyas Kamalov, Yeditepe Yay., İstanbul 2005. Gök, Halil İbrahim, Musul Atabeyliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233), TTK. Yay., Ankara 2013. Gömeç, Saadettin Yağmur, Türk Tarihinde Çingizliler, Ankara 2017. Gregory Abû’l Farac, Abû’l-Farac Tarihi, C.II., Süryaniceden Çev.: Ernest A. Wallis Budge, Türkçe Yay.: Ömer Rıza Doğrul, TTK. Yay., Ankara 1999. Histoire Chronologique, par Mkhithar D’airivank, XIII-S.,Traduite de L’armenien, Par Marie F. Brosset, St-Petersbourg 1869. İbnü’l-Esîr, El Kâmil fi’t-Tarih, C.X., (Terc. Heyet: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdulkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe), Hikmey Neşiryat, İstanbul 2016. İbn Kesîr, El Bidâye Ve’n-Nihâye, C.XIII., Çev.: Mehmet Keskin, Çağrı Yay., İstanbul 1985. Jackson, Peter, The Mongols and The West, 1221-1410, Great Britain 2005. Kartlis Tskhovreba, (A History of Georgia), Trans.: Dmitri Gamq’relidze, Ed.: Roin Metreveli and Stephen Jones, Georgian National Academy of Sciences, Artanuji Publishing, Tbilisi 2014. Kayhan, Hüseyin, “ Azerbaycan Atabeyleri İldenizlilerin Yıkılışı”, Tarih ve Gelecek Dergisi, Nisan 2017, C. 3, S. 1., ss. 239-255. Kayhan, Hüseyin, “Irak Selçukluları (1120-1194)”, Yeni Türkiye, Ortadoğu Özel Sayısı III, C.3, S. 84, Ocak-Haziran 2016, s.73-84. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar, TTK. Yay., Ankara 1992. Kirakos Gandzakets’i’s, History of the Armenians, Trans.: Robert Bedroisan, New York 1986. Köprülü, M. Fuad, “Ata”, C. I. İ.A., MEB. Yayınları, s. 711-718. Köse, Bayram Arif, “Moğol İstilasının Güney Kafkasya Şehirleri Üzerinde İdarî ve İktisadî Etkileri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.8. S. 41. 2015. Mehmetov, İsmail, Türk Kafkası’nda Siyasi ve Etnik Yapı, Eski Çağlardan Günümüze Azerbaycan Tarihi, İstanbul 2009. Merçil, Erdoğan, Fars Atabegleri Salgurlular, TTk. Yay. Ankara 1991. Mikaberidze, Alexander, Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, S.Barbara, Californla, Oxford, 2011. Mikaberidze, Alexander, Historical Dictionary of Georgia, Toronto 2007. Minorsky, V., Studies in Caucasian History, London 1953. Mîrhând, Mîr Muhammed b. Seyyid Burhaneddin Havendşah Mîrhând, Târîh-i Ravzatü’s-Safâ Fi Sireti'l-Enbiyâ ve'l-Mulȗk ve'l-Hulefâ, 903/1498, C. V Müessese-i Hayyam ve İntişarat-ı Piruz, Tahran 1339. Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, Terc.: Gürsoy Solmaz, Ankara 2009 Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, (889-1269), Çev.: Hrand D. Andreasyan, İ.Ü.E.F.Y. Tarih Semineri Dergisi, C.I., Sayı: 2, İstanbul 1937. Özaydın, Abülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), TTK Yay.; Ankara 1990, s. 136,137. Reşîdüddîn Fazlullâh-İ Hemedânî, Câmi’u't-tevârîh -718/1318-, C. I., Yay. Haz.: Behmen Kerimî, İntişarat-ı İkbal, Tahran 1362/1983. Reşideddin Fazlullah, Câmi’ü’t Tevârîh, C.II., Trans.: W.M. Thackston, Harvard Üniversitesi 1998. Reşîdüddin Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih, (İlhanlılar Kısmı), Çev.: İsmail Aka, Mehmet Ersan, Ahmad Hesamipour Kelejani, TTK Yay., Ankara 2013. Sağlam, Ahmet, “Ortaçağda Orijinal Bir Siyasi Yapı: Güçlü ve Nüfuzlu Her Emir Sultan Olur,” Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, C.2. S. 4 Aralık 2015, s. 107-126. Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, TTK. Yay., Ankara 2000. Smbat Sparapet’s Chronicle, Trans.: Robert Bedrosian, Long Branch, New Jersey 2005. Stepannos Orbelean, History of the State of Sisakan, Trans.: Robert Bedrosian, Long Branch 2015. Stéphanos Orbélian, Histoire de la Siounie, Trans.: Marie F. Brosset, Saint- Petersbourg 1864. Spuler, Bertold, İran Moğolları, Siyaset, İdare ve Kültür, İlhanlılar Devri, 1220-1350, Çev.: Cemal Köprülü, Ankara 1957. Subaşı, Ömer, Gürcü-Moğol İlişkisi- Güney Kafkasya 1220-1346-, Kitabevi Yay., İstanbul 2015. Şabânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Şabânkâreî, Mecmaû’l-ensâb, Neşr.: Mîr Hâşim-i Muhaddis, Tahran 1376. Şehabeddin Ahmed Nesevi, Celâlüttin Harezemşah, Çev.: Necip Asım, Devlet Matbaası, İstanbul 1934. Şihabeddin b. Fazlullah el-ömerî, Mesâliku’l Ebsâr, -Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım-, Çev.: Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul 2014. Tellioğlu, İbrahim, XI-XIII. Yüzyıllarda Türk-Gürcü İlişkileri, Serander Yay., Trabzon 2009. Uyğur, Sinan, “1595 Tarihli Defteri-i Mufassal-ı Ahıska’daki Türkçe Kökenli Kişi Adları Üzerine”, IBAD-2017 2. Inernational Scientific Recearches Congress on Humanities and Social Sciences, İstanbul 20-23 Nisan 2017. Vassâf, Şerefeddin Abdullâh b. İzzeddin Fadlullâh b. Ebû Nuaym Yezdî Şirazî Vassâf, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, Neşr.: Abdul Muhammed Ayetî, Institute for Humanities an Cultural Studies, Tehran 1383/2004.