1916 YILINDAKİ KIRGIZ MİLLÎ MÜCADELESİ: ÜRKÜN

Kırgızlar Orta Asya’da yaşayan Müslüman Türk boylarından biridir. Kaynaklarda verilen bilgiler, Kırgızların en eski Türk boylarından biri olduğunu göstermektedir. İlk devletlerini M.Ö. III. asırda kurmuş olan Kırgızlar, XVI – XVII. yüzyıllarda Kalmuk ve Moğollara karşı mücadele vermişler. XVIII. yüzyılda Türkistan’da teşekkül eden hanlıklara tabi olan Kırgızlar, 1860 - 1861 yıllarında ise Ruslar tarafından toprakları işgal edilmiştir. 1990 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla 1991 yılında bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır.Tarihte uzun yollardan geçen Kırgızlar, 19. yüzyılın sonlarına doğru Çarlık rejiminin yönetimi altında yaşamaya başlamıştır. Çarlık Rusya’sı öncelikle Kazak bozkırlarını ele geçirmiş, sonra Tanrı Dağlarına Sibirya tarafından girerek Türkistan’ı işgal etmiştir. 1867 yılında Çarlık Rusya’sı Türkistan’ı önce bölgelere, sonra da eyaletlere bölmüştür. Bölünmüş olan topraklara Rusları yerleştirmiş ve bu topraklarda yeni Rusya yaratmayı amaç edinmişlerdir.Bu yazıda Kırgızların 1916 yılındaki ayaklanma ve Çin’e kaçış sebepleri sırasıyla anlatılmış ve edebî eserlerden örnekler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Orta Asya, Kırgızlar, Çarlık Rusya’sı, Türkistan, Sovyetler Birliği, Çin, Çarlık Rejimi.

-

Kyrgyz is one of the Muslim Turkish tribes in Central Asia. Information provided from Sources shows that Kyrgyz is one of the oldest Turkish tribes. Kyrgyz who founded the first state in III. century BC, in the XVI - XVII. centuries struggled against the Kalmyks and Mongols and in the XVIII. century have been subject to khanates formed in Turkestan. During 1860 1861 their lands occupied by the Russians, in 1990 after the disintegration of the Soviet Union again gained their independence in 1991. On the date, Kyrgyz who last long way, towards the end of the 19th century began to live under the rule of the Tsarist regime. In 1867 Tsarist Russia before divided the Turkestan into region, and then states. They placed Russians to the divided land and have set out to create a new Russia at this place. In this article, the reasons uprising of Kyrgyz in 1916 and escape to China, respectively, have been described and given examples from literary works.

Keywords:

Central Asia, Kyrgyz, Tsarist Russia, Turkestan, Soviet Union, China, Tsarist Regime.,

PDF

___

ABRAMZON, S. M. (1971). Kirgizı i ih Etnogenetiçeskie i İstoriko – Kulturnıe Svyazi. Leningrad: Nauka Yayınları.
ARTIKBAYEV, A. (2004). XX Kılımdagı Kırgız Adabiyatının Tarıhı. Bişkek: TAC Yayıncılık. ATTOKUROV, S. (1998). Kırgız Etnografiyası. Bişkek: Uçkun Yayınları.
ARSTANBEK, B. (1990). Tar Zaman. Muras, 36-40.
BAYALİNOV, K. (1983). Kurman Cılga. Frunze: Mektep Yayıncılık.
CAKIPBEKOV, C. (2012). 1916 – Cılkı Kötörülüştün Azırkı Kırgız Tarıhnaamesinde İzildenişi. 1916 –Cıl: Azattık Kötörülüşü. Bişkek: Biyiktik Yayınları.
CEENBEKOV, C. (1996). Kırgız Ruhundaki Sosyaldık – Filosofiyalık İdeyalar cana Köz Karaştar. Oş: Uçkun Yayınları.
CUSUPOV, K. (1991). Kırgızdar (Sancıra, Tarıh, Muras, Sal). Bişkek: Kırgızistan Yayınevi.
CUSUPOV, K. (1993). Ürkün. Bişkek: Ala - Too Dergisi Yayınları.
KAFESOĞLU, İ. (1992). Türk Adı, Soyu, Türklerin Anayurdu ve Yayılmaları. Türk Dünyası El Kitabı, 1.c.coğrafya - tarih. Ankara: Türk Kültür Araştırma Enstitüsü Yayınları.
KASIMBEKOV, K. (1990). Sıngan Kılıç. Bişkek: Kırgızistan Yayınevi.
KAZIBAYEV, P. Ş. (1996). 1916-Cılkı Kırgızstandagı Kötörülüş. Bişkek: Kırgızstan Yayınları. KENENSARİEV, T. (1997). Kırgızstandın Orusiyaga Karatılışı. Bişkek: Kırıgzstan Yayınları. KURMANAALIOĞLU, K. (1990). Muras. (Kalıgul, Arstanbek, Moldo Kılıç, Aldaş Moldo, CENİCOK, Toktogul vb). Frunze: Kırgızistan Yayınevi.
MAHMÛD EL – KÂŞGARÎ (2007). Divanü Lugatit Türk. İstanbul: Kabalcı, Yayınları.
MOLDOKASIMOV, K. S. (2012). 1916-Cıl. Erkindik Üçün Küröştün Baraktarı cana Sabakatarı.1916 –Cıl. Azattık Kötörülüşü. Bişkek: Biyiktik Yayınları.
MOLDO KILIÇ, Ş. (1990). Zar Zaman. Muras. Bişkek: Kırgızstan Yayınları.
SOLTONOYEV, B. (1993). Kızıl Kırgız Tarıhı. Bişkek: Uçkun Yayınevi.
TOKOMBAYEV, A. (1999). Kanduu Cıldar. Bişkek: Erkin Yayınevi.