Bazı Tasavvufî Kavramlar ve Bu Kavramların İzahında İşârî Olarak Yorumlanan Âyetler: Sûfî Menâkıbnâmeleri Özelinde

Toplumun sahip olduğu kültür, gelenek, sosyal yapının nesiller boyunca aktarımında, yazıldıkları dönemin panaroması niteliğinde olan menâkıbnâmeler önemli rol üstlenmektedirler. Sûfî menâkıbnâmelerinde tasavvufî anlayış, yaşayış ve düşünce yapıları ile ilgili bilgilerin yanında tasavvufî kavram ve konularla ilgili olarak sûfîlerin görüşleri de yer almaktadır. Tarîkatların ortaya çıkmasıyla birlikte menâkıbnâmelerde artış olduğu tespit edilmektedir. Bu mirasın, ilmî bir bilinçle incelenmesi, değerlendirilmesi ve analiz edilmesi önem arz etmektedir. Zühd hareketinin tasavvuf sürecine evrilmesi ve sonraki zamanlarda sûfîlerin kendi meşrep ve gönül dünyalarına uygun bir şekilde âyetleri idrak etme ve yorumlama yönünde çalışma ve gayretleri olmuştur. Sûfîler âyetler hakkında yaptıkları işârî yorumların muteber addedilebilmesi için bazı kriterler tespit etmişler ve bu çerçevede yapılan işârî yorumları muteber olarak kabul etmişlerdir. Onların bu tutumları, yorumda aşırıya gitmeyi ve İslâm Dini’nin iki ana kaynağı olan Kur’an ve Sünnet çizgisinden uzaklaşmayı bertaraf etmeye yöneliktir. Böylece Kur’an ve Sünnet merkezli, şer’î temelleri mevcut, zâhirî mânaya muhalif olmayan ve kendisini öncelemeyen yorumlara itibar edilmiştir. Bu çalışmanın amacı tasavvuf tarihi literatüründe önemli bir yere sahip olan menâkıbnâmeler özelinde, farklı tasavvufî meşrebe sahip olan sûfîlerin, tasavvuf ilminin muhteviyatını oluşturan kavram ve konular hakkındaki izahlarını ortaya koyarak karşılaştırma yapmak ve bu açıklamalar esnasında yer verdikleri âyetler hakkındaki işârî yorumlarını, zâhirî manalarına da yer vermek suretiyle incelemektir. Çalışma neticesinde, kavram ve konuların anlam alanı, seyr u sülûkle ilgili yöntemler hakkındaki görüşlerin mâhiyeti ortaya konulmuştur. Tasavvufî düşünce açısından önem arz eden konularda (nefis, kalp, muhabbetullah, zikir vb) işârî yorumların arttığı dikkat çekmektedir. Bu çalışmada nitel araştırma kapsamında belge tarama modeli, verilerin toplanmasında ise doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Sûfî, Menâkıbnâmeler, Tasavvufî Kavramlar, İşârî Yorum., Sufism, Sufi, Manākibnāmas, Mystic Concepts, Symbolic Interpretation

Some Sufi Concepts and Verses Interpreted Symbolically in the Explanation of These Concepts: In Light of Sufi Manākibnāmas

Manākibnāmas, the panorama of the period in which they were written, play a crucial role in the transmission of the culture, tradition, and social structure of the society through generations. Sufi manākibnāmas include information about Sufi mystical understanding, life, and thought structures, as well as the views of the Sufis on mystical concepts and subjects. With the emergence of religious orders, there has been an increase in the number of manākibnāmas. It is essential to examine, evaluate and analyze this heritage with a scholarly consciousness. In the evolution of the zuhd (asceticism) movement into Sufism and later times, Sufis made efforts to comprehend and interpret the verses in accordance with their own spirit and heart. Sufis identified some criteria for their ishari interpretations of the verses to be considered reliable and accepted the ishari interpretations made within this framework as reliable. Their attitude was aimed at eliminating excesses in interpretation and distancing from the two main sources of the religion of Islam, the Qur'an and the Sunnah. Thus, interpretations centered on the Qur'an and the Sunnah, which have a basis in Islam, do not contradict the literal meaning and do not prioritize themselves have been respected. The aim of this study is to make a comparison by revealing the explanations of Sufis with different Sufi behaviors about the concepts and subjects that constitute the content of the science of Sufism in the manākibnāmas, which have a crucial place in the literature of Sufi history, and to examine ishari interpretations of the verses they include in these explanations by including the literal meanings. As a result of the study, the meaning of the concepts and subjects, and the nature of the views on the methods related to seyr-i sülûk have been revealed. It is noteworthy that there is an increase in literal interpretations on subjects that are important in terms of Sufi thought (e.g. nafs (self), heart, muhabbetullah (love of Allah), dhikr, etc.). In this study, document review model was used within the scope of qualitative research, and document analysis method was used to collect data.

Keywords:

Sufism, Sufi, Manākibnāmas, Mystic Concepts, Symbolic Interpretation,

PDF

___

Ankaravî, İ. (1996). “Risâle-i huccetu’s-semâ’”, Minhâcu’l-fukarâ içerisinde. haz. Sadettin Ekici. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
Bursevî, İ.H. (2018). Rûhu’l-beyân: Kur’an Meâli ve Tefsiri. 23 Cilt. trc. Hasan Kâmil Yılmaz v.dğr., İstanbul: Erkam Yayınları, 1435/2014-1439/2018.
Cebecioğlu, E. (2005). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 3. Basım, 2005.
Çakır, A. (2007). El Yazması İki Menâkıb-ı Seyyid Ahmed er-Rifâî İnceleme ve Karşılaştırma. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Çelebi, Ş. (2016). Menâkıb-ı Ebû İshâk-ı Kâzerûnî (İnceleme- Metin-Tıpkı Basım). haz. Fatih Bayram. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
Demir, M. (1998). Murad-ı Nakşibendî ve Menakıbı. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
Görmez, M. (2014). Kalbin Erbaini. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
Hasbî, S. (1883). Kitâb-ı mirkât-i merâtib-i ilm-i ledünnî fî menâkıb-i Abdülkâdir-i Geylânî. İstanbul: y.y., 1300/1883.
Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî. Keşfu’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
İzmirli, B. (2019). “Erken Dönem Tasavvufunda İdeal Bir Tip Olarak Şeyh ve Misyonu”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2019), 225-256.
Karaman vd. (2006). Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2006.
Konur, H. (1995). “Makamlar ve Haller”. DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1995), 319-328.
Kuşeyrî, A. (2012). Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 6. Basım, 2012.
Mercan, İ. H. (1996). Şeyh Alaeddin Ali b. Yahya es-Semerkandî ve Menâkıbnâmesi’nin Transkribe Tahlil ve Tenkidi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
Mısrî, Ahmed b. Celâl. Celâu’s-Sadâ fî Sîreti İmâmi’l-Hudâ. trc. Hayri Kaplan. Ankara: Yeni Zamanlar Yayınları, 2004.
Özköse, K. (ed.). (2014). Tasavvuf El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2. Basım, 2014.
Özkul, A. (2008). Tâcü’l-ârifîn Ebu’l-Vefâ’nın Menâkıbı İnceleme ve Metin. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Sülemî, Ebû Abdurrahmân. Sülemî’nin Risâleleri. thk. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
Şah, S. (2007). Safvetü’s-safâ’da Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri cilt 1-2. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Tatcı, M. (2018). Şabân-ı Velî Kitabı. İstanbul: H Yayınları, 2018.
Uludağ, S. (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
Uyar, M. (2016). “Tasavvufta Kavramlar Arasındaki Anlamsal Bağların Mahiyeti Üzerine Bir Deneme: Nefs ve İlgili Kavramlar Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2016), 167-195.