Ahat ÜSTÜNER, İsmail ERDOĞAN, Sunay DENİZ

Karahanlı Dönemi Eserlerinde Esmȃ-i Hüsnȃnın Türkçe Karşılıkları

Türkler çoğunlukla 11. yüzyılda İslamiyeti benimsemişlerdir. İlk Müslüman Türk devleti bu dönemde hâkim olan Karahanlı Türk devletidir. Karahanlılar döneminde yazılmış eserler İslami Türk edebiyatının ilk eserleri sayılır. Satır arası Kur’an Tercümesi (Rylands nüshası), Dîvȃnu Lugȃti’t-Türk, Kutadgu Bilig ve Atebetü’l-Hakȃyık adlı eserler Karahanlı Türkçesiyle yazılmış ve günümüze kadar gelmiş olan eserlerin başlıcalarıdır. Bu eserlerde İslamiyete ait terimler için genellikle Türkçe karşılıklar türetilmiştir. Daha önce Uygurlar döneminde bir gelenek hâlini alan başka dinlere ait kavram isimlerini ve terimleri Türkçeleştirme uygulamasının İslamiyetin kabul edildiği Karahanlılar döneminde de devam ettiği görülür. İslamiyeti yeni benimseyen bir toplumda, bu yeni inancı anlatmak, yaymak ve benimsetmek için onların bildiği bir dili kullanmanın gerekli olduğu anlayışıyla bu eserler kaleme alınmıştır. Bu dönemde türetilen terimlerin pek çoğu sonraki dönemlerde unutulmuş, bunların yerine Arapça terimler kullanılmıştır. Diğer dinȋ terimlerde olduğu gibi Tanrı’nın esmȃ-i hüsnȃ adı verilen güzel ad ve sıfatları da Karahanlı dönemi eserlerinde Türkçe ile karşılanmıştır. Karahanlılar döneminde türetilen bu adlar daha sonraki dönemlerde Türkçe ile yazılmış bir kısım eserlerde de kullanılmış, eserlerin bir kısmında da bu adlar başka Türkçe sözcüklerle karşılanmıştır. Bu çalışmada esmȃ-i hüsnâ kavramı kısaca tanıtılmış ve Karahanlı Türkçesi ile yazılmış eserlerde kullanılan esmâ-i hüsnânın Türkçe karşılıkları tespit edilmiştir. Taranan eserlerde, Tanrı’nın adı veya sıfatı olarak kullanılan sözcüklerin yer aldığı cümleler verilerek anlamları ve kullanım şekilleri örneklendirilmiştir. Sonuçta esmâ-i hüsnânın büyük bir kısmının Karahanlı Türkçesi ile yazılmış eserlerde çeşitli yollarla türetilen Türkçe sözcüklerle karşılandığı belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Karahanlı Türkçesi, dinî terimler, esmâ-i hüsnânın Türkçe karşılıkları, Kur’an Tercümesi (Rylands nüshası), Kutadgu Bilig, Dîvȃnu Lugȃti’t-Türk, Atebetü’l-Hakȃyık

Turkish Equivalents of ʾAsmāʾ al-Ḥusnā in the Kara-Khanid Period

Turks mostly adopted Islam in the 11th century. The first MuslimTurkish state was the Kara-Khanid Khanate that dominated this period.The works written during the Kara-Khanid period are considered as thefirst works of Islamic Turkish literature. Interlinear Qur’anic Translationof the Qur’an (Rylands copy), Dīwān lughat at-Turk, Ḳutadġu Biligand Atebetu’l-Haḳāyiḳ are the main works written in Kara-KhanidTurkish having reached today. In these works, Turkish equivalents aregenerally lexicalised for the Islamic terms. It is seen that the practice ofTurkicization of the concept names and terms belonging to other religionswhich had previously become a tradition in the Uighurs period continuedin the period when Islam was accepted. In a society that has recentlyadopted Islam, these works have been written with the understanding thatit is necessary to use a language they know in order to express, spread andadopt this new belief. Many of the Turkish terms lexicalised in this periodwere abandoned in later periods, and Arabic ones were used instead.Like other terms relating to religion, the beautiful names andadjectives of Allah, i.e. ʾasmāʾ al-ḥusnā, were generally met with Turkishones in the works of Karahanli period. These names, lexicalized duringthe Karahanli period, were also used in some works written in Turkishin the later periods. In some of the Turkish works, it is seen that thesenames are met with other Turkish words. In this study, the concept ofʾasmāʾ al-ḥusnā and the studies related to ʾasmāʾ al-ḥusnā in Turkish arebriefly introduced and the Turkish equivalents of Esma-hüsna, used in theworks written in Karahanli Turkish were depicted. In the reviewed works,sentences containing the words used as the name or title of Allah aregiven and their meanings and usage patterns are exemplified. As a result,it is seen that a large part of ʾasmāʾ al-ḥusnā was met with Turkish wordsderived in various ways in the works written in Kara-Khanid Turkish.

Keywords:

Kara-Khanid Turkish, religious terms, Turkish equivalents of ʾasmāʾ al-ḥusnā, Translation of the Qur’an (Rylands copy), Ḳutadġu Bilig,

PDF

___

Ağca, F. (2015). “Eski Türkçe kök teŋri ve kök kalık ikilemeleri üzerine”. Türkbilig 30, 201-221.
Aksan, D. (1996). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
Arat, R. R. (1951). Atebetü’l-Hakayık. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (2007a). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (2007b). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Atalay, B. (1985). Divanü Lûgati’t-Türk Tercümesi C. I-IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bilgin, A. A. (2019). “Kutadgu Bilig’deki Tevhid Bağlamında Tanrı Tasavvuru”. Kutadgu Bilig ve Türk-İslam Kimliği. İstanbul Ticaret Odası Kültür ve Sanat Yayınları. 92 -111.
Deniz, S. (2019). Karahanlı, Harezm ve Kıpçak Dönemi Eserlerinde Dinȋ Terimler. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Devellioğlu, F. (2015). Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
Diyanet İşleri Başkanlığı (1973). Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meali). 2. bs. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Kuyma, E. (2019). “Eski Anadolu Türkçesi Kur’an Tercümelerinde Esmȃ-i Hüsnȃ’yı Karşılayan Söz Varlığı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36. 339 - 436.
Önler, Z. (2009). “Karahanlı Dönemi Metinlerinde İnançla İlgili Türkçe Terimler”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 16/1. 187-197.
Öztürk, A. (2019). “İslȃmȋ Türk Edebiyatında Esmȃ-i Hüsnȃ”. İslȃmȋ İlimler Dergisi 14/2. 27 - 42.
Süyûtî, C. (1988). Ed-Dürrü’l-mens̱ûr C. III. Beyrut: 1409.
Şahin, A. (2001). “Edebȋ Bir Tür Olarak Klasik Edebiyatımızda Esmȃ-i Hüsnȃlar”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 16. 49 – 57.
Şirin, H. (2015). Kültigin Yazıtı Notlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tokyürek, H. (2017). “Budist Uygur Metinlerinde Teŋri Sözü”. Dil Araştırmaları 21. 79 - 89.
Topaloğlu, B. (1995). “Esmâ-i Hüsnâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C. 11. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. 404-418.
Ünlü, S. (2007). “İlk Türkçe Kur’an Tercümelerine Göre Esmȃ-i Hüsnȃ”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2. 215 - 285.
Yüksekkaya, G. S. (2005). “Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Çevirilerinde Esma-i Hüsna”. Türk Dilleri Araştırmaları 15. 181-211.