ÂRİF ÇELEBİ'NİN BATI ANADOLU BEYLİKLERİYLE MÜNASEBETLERİ VE MEVLEVİHANELERİN YAYGINLAŞMASI

Bu makalede, Ârif Çelebi’nin (ö. 1320) seyahatleri ekseninde önce onun Batı Anadolu beylikleriyle (Menteşeoğulları, Germiyanoğulları, Karamanoğulları vb.) kurduğu münasebetler masaya yatırılacak, daha sonra da bazı Anadolu şehirlerinde (Karaman, Akşehir, Denizli vb.) mevlevihanelerin kurulmasıyla alakalı değerlendirmeler yapılacaktır. Bu kapsamda Ârif Çelebi dönemi Mevlevî halifelerine de değinilecektir. Ârif Çelebi, devlet yöneticileri ile geliştirdiği yakın ilişkiler sayesinde Mevlânâ Türbesi’ne vakıflar sağlayan, bazı şehirlere halifeler gönderip mevlevihaneler açtıran, bir yandan da usul ve esaslarını belirlemek suretiyle Mevlevîliğin tarikat hüviyeti kazanmasını sağlayan Sultan Veled’in (ö. 1312) oğlu ve halefidir. Babasının izinden giderek Mevlevîliğin geniş kitlelere ulaşmasında önemli roller üstlenen Ârif Çelebi, ömrünün mühim bir kısmını tarikatını yaymak amacıyla babası henüz hayatta iken başladığı seyahatlerle geçirmiş; bu vesileyle yoğun bir ilişkiler ağı geliştirmiştir. Bu ilişkilerin hem tasavvufi hem de siyasi yönü vardır. Zira Mevlevîler, özellikle Sultan Veled ve Ârif Çelebi döneminde, açıkça Moğol yanlısı bir politika izlemişler, manevi nüfuzları sayesinde İlhanlıların Anadolu’daki meşruiyetlerini sağlamalarına ve sürdürmelerine ortam hazırlamışlardır. Ârif Çelebi, bu kapsamda özellikle yeni kurulmakta olan Batı Anadolu beyliklerinin başkentlerini dolaşmış, buralardaki mahalli emirlerle olumlu ilişkiler geliştirmiş, onları İlhanlılara itaate davet etmiş; diğer taraftan da halifeler görevlendirmek ve mevlevihaneler açtırmak suretiyle öğretilerini yaymaya çalışmıştır. Bu çerçevede Ârif Çelebi’nin İlhanlı yöneticileriyle kurduğu ilişkilerle, Batı Anadolu beyleriyle kurduğu ilişkiler arasında ortak bir nokta olduğunu görüyoruz. Ârif Çelebi’nin seyahatlerinin pek çoğunda onun maiyetinde bulunan Şemseddin Ahmed Eflâkî’nin (ö. 1360) Menâkıbü’l-Ârifîn’i üzerinde yaptığımız analizler neticesinde, Mevlevîlerin, XIII-XIV. yüzyıllar Anadolusu’nun içinde bulunduğu siyasal ve sosyal gelişmelerle daha da artan manevi nüfuzlarını politik bir misyonda oldukça etkin bir biçimde kullandıkları sonucuna ulaşıyoruz.

Anahtar Kelimeler:

Ârif Çelebi, Batı Anadolu Beylikleri, Menâkıbü’l-Ârifîn, Mevlevihane, Mevlevîlik

THE RELATIONSHIPS OF ARIF CHALABI WITH THE WESTERN ANATOLIAN PRINCIPALITIES AND THE EXPANSION OF MAWLAVI LODGES

Keywords:

Arif Chalabi, Manâqıp al-Ârifîn, Mawlaviyah, Mawlavi Lodges, The Western Anatolian Principalities.,

PDF

___

Ahmed Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri (Mevlânâ ve Etrafındakiler), I-II, trc. Tahsin Yazıcı, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul 1986-1987, 4. Baskı.
Akın, Himmet, Aydın Oğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1968, 2. Baskı.
Akkuş, Mustafa, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Konya 2011.
Anonim, Târih-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), haz. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner, Atıf Yayınları, Ankara 2014.
Atılgan, Sevay Okay, “Dünden Bugüne Tokat Mevlevihanesi”, Dini Araştırmalar Dergisi, XIII/36 (2010), s. 47-68.
Bayram, Fatih, “Ulu Arif Çelebi’nin İlhanlı Payitahtına Seyahatleri Hakkında Bazı Tespitler”, Avrasya Etüdleri, S. 42 (2012/2), s. 157-168.
Bayram, Mikâil, Sosyal ve Siyasî Boyutlarıyla Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, Nüve Kültür Merkezi Yayınları, Konya 2012, 3. Baskı.
Çiftcioğlu, İsmail, “Germiyan Beyliği Döneminde Kütahya’da Mevlevîlik”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 10 (2004) s. 143-160.
Değirmençay, Veyis, “Sultan Veled”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 521-522.
Demir, Mustafa, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, Sakarya Kitabevi Yayınları, Sakarya 2005.
Demirel, Ömer, “Sivas Mevlevîhânesi ve Mevlevî Şeyhlerinin Sosyal Hayatlarına Dair Bazı Tespitler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi Özel Sayısı), II/2 (1996), s. 217-223.
Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, I, trc. A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004, 2. Baskı.
Emecen, Feridun M., İlk Osmanlılar, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003, 2. Baskı.
Ertaş, M. Yaşar, “Ahmed Eflâki’ye Göre Denizli’de İlk Mevleviler”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VIII/1 (2006), s. 83-97.
Ferîdûn b. Ahmed-i Sipehsâlâr, Risâle (Mevlânâ ve Etrafındakiler), trc. Tahsin Yazıcı, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1977.
Gökbilgin, M. Tayyip, “Tokat”, İA, XII/1, İstanbul 1979, s. 400-412.
Gölpınarlı, Abdülbâki, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İnkılâp ve Aka Kitabevi Yayınları, İstanbul 1983, 2. Baskı.
Göyünç, Nejat, “Sivas Mevlevîhânesi”, IX. Vakıf Haftası Kitabı, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1992, s. 83-92.
Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, trc. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, 3. Baskı.
Güneş, Mustafa, “Celâleddin Ergûn Çelebi ve Genc-nâme Üzerine”, Akademik Bakış Dergisi, S. 56 (2016), s. 372-379.
Gürbüz, Adnan, “Amasya Mevlevîhânesi ve Vakıfları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi Özel Sayısı), II/2 (1996), s. 287-292.
Hassan, Ümit, Osmanlı, Örgüt-İnanç-Davranıştan Hukuk-İdeoloji’ye, İletişim Yayınları, İstanbul 2002, 3. Baskı.
Haykıran, Kemal Ramazan-Bircan Kayacan-Cemal Üstün, “XIII. ve XVII. Yüzyıllar Arasında Aydın’da Tasavvufi Faaliyetler”, Studies of The Ottoman Domain, IX/16 (2019), s. 51-74.
Hüseyin Hüsâmeddin, Amasya Tarihi, I, Dersaâdet Hükümet Matbaası, İstanbul 1327-1330.
İbn Bibi el-Hüseyin b. Ali el-Ca’ferî er-Rugadî, el-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye, trc. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
Kaymaz, Nejat, Pervâne Mu’înü’d-dîn Süleyman, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1970.
Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, trc. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
Kofoğlu, Sait, “Eşrefoğulları”, DİA, XI, İstanbul 1995, s. 484-485.
Kopraman, Kâzım Yaşar, “Memlûkler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, VI, ed. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul 1989, s. 433-543.
Köprülü, Fuat, “Anadolu’da İslâmiyet”, Anadolu’da İslâmiyet, haz. Mehmet Kanar, İnsan Yayınları, İstanbul 2000, s. 41-122.
Köprülü, M. Fuad, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları”, Belleten, VII/27 (1943), s. 379-458.
Lewis, Franklin, Mevlânâ Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı, trc. Gül Çağalı Güven-Hamide Koyukan, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2010.
Merçil, Erdoğan, “Sâhib Ata”, DİA, XXXV, İstanbul 2008, s. 515-516.
Merçil, Erdoğan, “Sâhib Ataoğulları”, DİA, XXXV, İstanbul 2008, s. 518.
Ocak, Ahmet Yaşar, “Osmanlı Beyliği Topraklarında Sufi Çevreler ve Abdalan-ı Rum Sorunu (1300–1389)”, trc. Gül Çağalı Güven-İsmail Yerguz-Tülin Altınova, Osmanlı Beyliği (1300–1389), ed. Elizabeth Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, 2. Baskı, s. 159-172.
Ocak, Ahmet Yaşar, “Türkiye Tarihinde Merkezi İktidar ve Mevleviler (XIII-XVIII. Yüzyıllar) Meselesine Kısa Bir Bakış”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi Özel Sayısı), II/2 (1996), s. 17-22.
Ocak, Ahmet Yaşar, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Sufîliğine Bakışlar, İletişim Yayınları, İstanbul 1996, 2. Baskı.
Özcan, Nuri, “Celâleddin Ergun”, DİA, VII, İstanbul 1993, s. 247-248.
Saylan, Betül, Mevlânâ Âilesi ve Mevlevîlik’te Çelebilik Makâmı (Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân Örneği), (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), İstanbul 2013.
Solak, Kürşat, “Moğol Sülemiş ve Timurtaş İsyanları Karşısında Anadolu’da Türkmenlerin Tutumu”, Cappadocıa Journal of History and Social Sciences, S. 3 (2014), s. 61-74.
Sultan Veled, Maârif, trc. Meliha Anbarcıoğlu, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993.
Sultan Veled, Sultan Veled Divanı, trc. Veyis Değirmençay, Demavend Yayınları, İstanbul 2016.
Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I (1969), s. 1-147.
Sümer, Faruk, “Karamanoğulları”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, s. 454-460.
Taneri, Aydın, Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı (Menâkibü’l-Arifîn’in Değerlendirilmesi), Bilge Yayınları, Konya 1977, 2. Baskı.
Tanrıkorur, Ş. Barihüda, “Karaman Mevlevîhânesi”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, s. 447-448.
Tekindağ, Şihâbeddin, “Karamanlılar”, İA, VI, İstanbul 1977, s. 316-330.
Turan, Osman, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Takvimler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984, 3. Baskı.
Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1998, 6. Baskı.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003, 5. Baskı.
Ürkmez, Rauf Kahraman, II. Gıyasü’d-din Mes’ud Dönemi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Konya 2006.
Ürkmez, Rauf Kahraman, Menâkıbnâmelere Göre XIII. Yüzyıl Selçuklu Anadolusu’nda Tasavvufî Zümreler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Konya 2018.
Varlık, Mustafa Çetin, Germiyan-oğulları Tarihi (1300-1429), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara 1974.
Wittek, Paul, Menteşe Beyliği, trc. Orhan Ş. Gökyay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, 3. Baskı.
Yavaş, Alptekin, Anadolu Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahreddîn Ali’nin Mimari Eserleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
Yazıcı, Tahsin, “Ahmed Eflâkî”, DİA, II, İstanbul 1989, s. 62.
Yazıcı, Tahsin, “Ârif Çelebi”, DİA, III, İstanbul 1991, s. 363-364.
Yüksel, Hasan, “Tokat Mevlevîhânesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi Özel Sayısı), II/2 (1996), s. 61-68.