Türk Kültür Coğrafyasının Prehistorik İzleri; Petroglifler

Kültür, toplumların yaşadığı fiziki çevre ile etkileşimi sonucu üretilen tüm unsurları kapsar. Tarih öncesi dönem, kültürel evrimin en eski ve en uzun dönemidir. Beşeriyetin en eski izleri bu dönemde ortaya çıkmıştır. Bu uzun dönemde kullanılan mağara ve kaya sığınakları, taştan ve kemikten yapılmış aletler, höyükler, çanak-çömlekler, mağara duvarlarına ve kaya yüzeylerine yapılan resimler doğanın insan hayatı için yadsınamaz bir önemi olduğunu göstermektedir. Kaynağını Orta Asya’dan alan ve zaman içerisinde oldukça geniş bir alana yayılan Türk kültürü, birçok kültürle etkileşim kurmuş olup zengin ve eklektik bir yapıya sahiptir. Günümüzde birbirlerinden oldukça uzak bölgelerde yaşayan Türklerin ortak bir kimlik oluşturmasına etki eden değerler içinde prehistorik dönemin kültürel kanıtları ve bu kanıtların altında gizlenen duygusal ve düşünsel nedenler önemlidir. Bilimsel adı ‘petroglif” olan kaya resimleri, Türklerin tarih öncesi dönemdeki yerleşim yerleri ve inanç sistemleri hakkında bilgi vermektedir. Günümüzde yeteri kadar aydınlatılamamış bu örnekler, Türk kültürünün yayıldığı coğrafi ortam hakkında mekânsal kanıtlar oluşturmaktadırlar. Bu çalışmada Türk kültürüne ait petroglif örnekleri Anadolu, Türkistan ve Kafkasya’da görülen petroglifler üzerinden analiz edilmiştir. Türk kültürü için sembolik önem taşıyan motif ve sembollere odaklanılarak farklı bölgelerdeki “ortak dil” anlaşılmaya çalışılmıştır. Kayaüstü resimler aracılığıyla erken dönemlerdeki gündelik yaşam, yerleşim ve ibadet merkezlerine ilişkin bilgiler edinilmiş, insanların bu coğrafi mekânları tercih etme nedenleri anlaşılmaya çalışılmıştır. Elde edilen bulgular, birbirinden oldukça bağımsız olan kaya resim alanlarının kültürel açıdan tek bir çatı altında toplanabildiğini göstermektedir. Zaman içinde yaşam koşulları değişse de farklı nesne ve olaylar ekseninde kültürel sürekliliğin sağlandığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

petroglif, türk kültürü, prehistorik izler, kültür coğrafyası

Prehistoric Traces of Turkish Cultural Geography; petroglyphs

Culture includes all elements produced as a result of the interaction of societies with the physical environment in which they live. The prehistoric period is the oldest and longest period of cultural evolution. The oldest traces of humanity emerged in this period. The caves and rock shelters used in this long period, tools made of stone and bone, mounds, pottery, paintings on cave walls and rock surfaces show that nature has an undeniable importance for human life. The Turkish culture, which took its source from Central Asia and spread to a wide area over time, has interacted with many cultures and has a rich and eclectic structure. The cultural evidence of the prehistoric period and the emotional and intellectual reasons hidden under these evidences are important among the values that affect the formation of a common identity among the Turks living in regions far from each other today. Rock paintings with the scientific name 'petroglyph' provide information about the prehistoric settlements and belief systems of the Turks. These examples, which have not been sufficiently clarified today, constitute spatial evidence about the geographical environment in which Turkish culture spread. In this study, petroglyph samples belonging to Turkish culture were analyzed over petroglyphs seen in Anatolia, Turkestan and Caucasia. Focusing on motifs and symbols that are of symbolic importance for Turkish culture, the "common language" in different regions has been tried to be understood. Through the rock paintings, information about daily life, settlements and worship centers in the early periods was obtained, and the reasons why people preferred these geographical places were tried to be understood. The findings show that the rock painting areas, which are quite independent from each other, can be culturally gathered under a single roof. Although living conditions change over time, it is seen that cultural continuity is ensured in the axis of different objects and events.

Keywords:

petroglyph, turkish culture, prehistoric traces, cultural geography,

PDF

___

Aktaş, G. (2012). Gobustan’da Viking İzleri (Norveç ve Azerbaycan’ın Ortak Tarihi), EÜ Devlet Türk Musikisi Konservatuarı Dergisi, (2), 9-19.
Alok, E. (1988). Anadolu’da Kaya Üstü Resimleri. İstanbul: Akbank Yayınları.
Alyılmaz, C. (2004). Petroglifler (Kaya Üstü Tasvirler), Journal of Turkic Civilization Studies 1/1, 157-163.
Anati, E. (1968). Anatolia’s Earliest Art. Archaeology (21), 22-35.
Andreassen, R. L. (2008). Rockart in Northern Fennoscandia and Eurasia-painted andengraved, geometric, abstract anda nthropomorphic figures. Adoranten, 85-97.
Bilgili, A.S. (2020). Türk Kültür Coğrafyası, Ankara: Pegem Akademi.
Ceylan, A. (2002). Anadolu’daki İlk Türk Yerleşmelerinden Cunni Mağarası, Türkler Ansiklopedisi 6. Cilt, 425-429, Ankara.
Çakmakoğlu Kuru, A. (2017). Anıtkabir’deki Renkli Taş Süslemeler İkonografik bir Yaklaşım, STD, XXVI / 1, 69 - 93.
Darnton, R. (1986). Review article: the symbolic element in history, Journal of Modern History 58, 218-234.
Demir, N. (2009). Türk Tarihinin ve Kültürünün Kaynağı Olarak Kaya Üzeri Resimler (Petroglifler) ve Yazılar, ZfWT, vol. 1, No. 1. 5-19.
Dönmez, İ.Ç. (2019). Anadolu Kaya Resimleri (Yeni Yorumlamalar ve Hipotezler Işığında) (Neolitik-Kalkolitik Sanat II), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü.
Duran, R., & Baş, A. (2018). Oğuzların Kayı Boyu Damgasının Anadolu Türk Mimari Süslemesinde Motif Olarak Kullanılması Üzerine, SUTAD, (43), 523-535.
Freh, W., & Uyanık, M. (1957). Hakkari-Sat Dağlarında, Gevaruk Vadisi İçinde Bulunan Kaya Resimleri Hakkında Tebliğ. Belleten, XXI (84), 619-625.
Gülensoy, T. (1986). Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları, Damgalar, İmler, Enler, T İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Güvenç, B. (1999). İnsan ve Kültür, 8. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Halaçoğlu, Y. (1993). Damga, TDV İslam Ansiklopedisi, C:8, 454-455.
İmamverdiyev, İ.C. ve İmamverdi, A. (2020). Azerbaycan Raks Havaları Atlası 2 Yallı, Ankara: İksad Yayınevi.
Kafesoğlu, İ. (1998). Türk Milli Kültürü, Birinci baskı, İstanbul: Ötüken Yayınları.
Karageçi, M. (2018). Doğu Anadolu Kaya Resimlerindeki Süvari Tasvirleri, 4. Uluslararası Türk Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Erzurum.
Kıyak, A. (2010). İslamiyetten Önce Türklerde Güneş ve Ay ile ilgili İnanışlar, Karadeniz-Black Sea, 133-143.
Kıyar, N. (2008). Orta Asya’dan Anadolu’ya Değişen Coğrafyalarda Petroglifler, Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi,26, 177-190.
Köroğlu, S.A. (2015). Literatür Taraması Üzerine Notlar ve Bir Tarama Tekniği, GiDB DERGİ, Sayı 1, 61-69.
Laneri, N. (2013). Hibermerdon Tepe/ Diyarbakır: Kutsal Geyikler. Arkeoatlas, 8, 96-99.
Laneri, N. (2015). Hibermerdon Tepe’de Geyik ve Tören Uygulamaları, Arkeoloji ve Sanat Dergisi (148), 53-62.
Lehmann, C. A. & Myers, E. J. (2001). Magic, Witchcraft, and Religion: An Anthropological Study of the Supernatural. Mountain View Calif: Mayfield Pub. Co.
Mert, O. (2007). Kemaliye’de Eski Türk İzleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar, TAED 34, 233-254.
Özçamca, S. (2007). Türklerin Göçebeliği Hakkında Birkaç Not, Türkiyat Araştırmaları, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 7, 177-182.
Sert, F.N. & Susuz, M. (2018). Geleneksel Türk Motif Örnekleri ile Amerika Yerlilerinin Ayakkabı Desenleri Arasındaki Benzerlikler, kalemisi, 6 (11), 155-174.
Somuncuoğlu, S. (2008). Sibirya’dan Anadolu’ya Taştaki Türkler, İstanbul: A-Z Yapı İnşaat Sanayi Ticaret A.Ş.
Swidler, A. (1986). Culture in Action: Symbols and Strategies, American Sociological Review, 51, 273-286.
Tanrıverdi, M. (2018). Coğrafya ve Kültür, 2. Baskı. İstanbul: Pegem Akademi.
Toprak, S. (2021). Kars-Borluk Vadisi’ndeki Kaya Çizimlerinin Üslup, Teknik ve İkonografik Açıdan İncelenmesi. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (116), 359-389.
Tümer, H. (2017). Van-Hakkari Dağlık Bölgesi Kaya Resimleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Tümer, H. (2018). Doğu Toros Petroglifleri: Tırşin Yaylası ve Çevresi, Anadolu Araştırmaları,21,21-41. Tümertekin, E. ve Özgüç, N. (2017). Beşeri Coğrafya İnsan, Kültür, Mekan. 17. Baskı. İstanbul: Çantay Kitabevi.
Türk Dünyası Kültür Atlası, İslam Öncesi Dönem (2007). 2. Baskı. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı.
Yılmaz, M. ve Bahattin Ceylan, H. (2019). A.R. Penck Eserlerinde Türk Petrogliflerinin İzleri, Humanitas, 7 (13): 159-178.
Spencer-Oatey, H. (2012). What is Culture? A Compilation of Quotations, https://warwick.ac.uk/fac/soc/al/globalpad-rip/openhouse/interculturalskills_old/core_concept_compilations/global_pad_-_what_is_culture.pdf (Erişim tarihi: 06.06.2022).
https://onturk.wordpress.com/2011/03/09/pazirik-kurganlari/ (Erişim Tarihi: 30.05.2022).