Orhan KILIÇARSLAN

Hayâtî-zâde Şeref Halîl ve Rûhu’l-Edeb Adlı ArapçaTürkçe Manzum Sözlüğü

Manzum sözlük yazma geleneği içinde yazılmış olansözlüklerden biri de Elbistanlı Ahmed Hayâtî’nin oğlu olan veHayâti-zâde olarak da tanınan Seyyid Şeref Halîl Efendi’ninRûhu’l-edeb isimli eseridir. Gelenek içinde çoğunlukla FarsçaTürkçe veya Arapça-Türkçe olarak yazılan sözlükler yanında ikidilden fazla dil ile yazılan örnekler ile de karşılaşılmaktadır.Şeref Halîl’in manzum sözlüğü, çoğunlukla Arapça terkiplerinbahislere göre sıralandığı bir sözlüktür. Sözlükte genel olarakArapça deyimlerin karşılıkları verilmiştir. Bahisler öncelikleverilen bir kıta ile açılmış, akabinde yine aynı konu ile ilgilimesneviler sıralanmıştır. Konunun devam ettirildiğimesneviler her bölümde eşit sayıda olmamış, muhtevanınhacmine bağlı olarak mesnevi sayısı farklılık göstermiştir. Eser58 bölüm ve 1252 beyitten oluşmaktadır. Türkçe deyimselyapıların ve mesellerin Arapça karşılıkları veyahut Arapça biribarenin/terkibin hangi manaya geldiğinin açıklanmasıbiçiminde bir usûl takip edilmiştir. Sözlük elif harfindenbaşlayarak şın harfine kadar yazılmış, son varaklarda eksikbeyit/mısralar fazlalaşmıştır. Bu çalışmada Seyyid ŞerefHalîl’in Rûhu’l-edeb isimli Arapça-Türkçe manzumsözlüğünün genel özellikleri hakkında bilgi verilmiş; eserinnüshası, tertip özellikleri ve -örnekler vasıtasıyla- muhtevasınailişkin değerlendirmeler yapılmıştır.

Hayâtî-zâde Şeref Halîl and His Arabic-Turkish Dictionary Rûhu'l-Edeb

One of the dictionaries written in the tradition of writing verse dictionary is the work of Seyyid Şeref Halîl Efendi, also known as Hayâti-zade who is the son of Ahmed Hayâtî from Elbistan, named Rûhu'l-edeb. In the tradition, there are examples written in more than two languages besides the dictionaries written mostly in Persian-Turkish or Arabic-Turkish. The verse dictionary of Şeref Halîl is a dictionary in which mostly Arabic compositions are sorted according to topics. The equivalents of Arabic idioms are given in the dictionary. The bets were first opened with a given quatrain, and then the mesnevis related to the same subject were listed. The mesnevis in which the subject was continued were not equal in every section, and the number of mesnevis varied depending on the volume of the content. The work consists of 58 chapters and 1252 couplets. The Arabic equivalents of Turkish idiomatic structures and issues, or a method of explaining the meaning of an Arabic phrase / composition, were followed. The dictionary was written from the letter of elif to the letter of shin and missing couplets / verses were increased in the last leaves. In this study, information was given about the general features of Seyyid Şeref Halîl's Arabic-Turkish verse dictionary named Rûhu’l-edeb, and copies of the work, its composition features and its content were analyzed.

PDF

___

AVERBEK, Güler Doğan (2018), “Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 21, İstanbul.
AVERBEK, Güler Doğan (2019), “Anadolu Sahasında Müstakil Bir Tür Olarak Manzum Sözlükler (Tuhfeler)”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 23, İstanbul.
AVERBEK, Güler Doğan (2019), “Ahmed Remzi (Akyürek) Dede’nin Nuhbei Vehbî ve Şerhi için Hazırladığı Üslûb-ı Mergûb Adlı Fihrist”, Uluslararası İslam Eğitimi Kongresi Bildiriler Kitabı, Uluslararası İslam Eğitimi Kongresi (12-13 Nisan 2019), İstanbul.
ÇİFTÇİ, Cemil (2000), Maraşlı Şairler Yazarlar Âlimler, İstanbul: Kitabevi.
DÜNDAR, Ahmet İhsan (2017), Osmanlı Dönemi Arapça-Türkçe Sözlükleri, Mehmed b. Mustafa El-Vânî ve Terceme-i Sıhâh-ı Cevherî Adlı Eseri, Uludağ Üniversitesi S.B.E. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Bursa.
İMAMOĞLU, Ahmet Hilmi (2005), Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede Tuhfe-i Şâhidî Farsça-Türkçe Manzum Sözlük, Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları.
İZGİ, Cevat (1998), “Hayâtîzâde Seyyid Şeref”, TDVİA, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XVII:17-18.
Kâmûsü’l-Muhît Tercümesi ve Vankulu Lügati, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. http://www.kamus.yek.gov.tr/ (Son Erişim 30.06.2020).
KAYA, Hasan (2017), “Ahmed Resmî’nin Nazm-ı Giridî Adlı Manzum Sözlüğü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 51.
KAYA, Hasan ve Bünyamin AYÇİÇEĞİ (2019), Müsellesnâme-Osman Şâkir’in Manzum Sözlüğü (İnceleme-Metin-Tıpkıbasım-Dizin), İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul.
KILIÇ, Atabey (2006), “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 20, Yıl: 2006/1, Kayseri.
KILIÇ, Atabey (2007), “Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/3 Summer 2007, 340-348.
Mütercim Âsım Efendi (2014), El-Okyânûsü’l-Basît Fî Tercemeti’l-Kâmûsü’lMuhît Kâmûsü’l-Muhît Tercümesi, (Hzl. Koç, Mustafa-Tanrıverdi, Eyyüp), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
ÖZ, Yusuf (2016), Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
ÖZALP, Ömer Hakan (2010), Tuhfe Şârihi Hayati Ahmed Efendi (1751/2-1814) Şiirleri, Kütüphanesi ve Tehâfüt-i Müstahrece’si, İstanbul: Özgü yayınları.
ŞAHİN, Özlem (2016), Ahmed Hayâtî-yi Elbistânî’nin Şerh-i Tuhfe-yi Vehbî Adlı Eseri “Şerhü Tuhfeti’l-Manzûmeti’d-Dürriyye Fî-Lügati’l-Fârisiyye Ve’d-Deriyye” (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük–Tıpkıbasım), Erciyes Üniversitesi S.B.E. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kayseri.
TANYILDIZ, Ahmet (2013), Mes‘ûd Lutfî Efendi Tuhfe-yi Lutfî Türkçe-Farsça Manzum Sözlük, İstanbul: Akademik Kitaplar.
Vankulu Mehmed Efendi (2014), Vankulu Lügati, (Hzl. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
YILMAZ, Kemal (2018), Efkâr El-Ceberût Fî Tercemeti Esrâr El-Melekût’un Osmanlı Bilim Tarihindeki Yeri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, Ankara