İbrahim ŞAHİN

Etnonimlerde “Ew” (> Ewi, Ewli) Bileşeni ve Alkaewli, Karaewli Adlarının Esası Üzerine

Alkaewli ve Karaewli boyları tarihi kaynaklarda çok farklı imlalarla anılmaktadır. Bu boyların tarih sahnesindeki izlerini konu edinen araştırmalarda, söz konusu kökadlarının (etnonimlerin) yapısına ve anlamına yönelik, bu çerçevede “ewli” bileşeninin (component) yapısı üzerine, bazı yüzeysel değerlendirmeler yapılmışsa da bunda başarılı olduğu söylenemez. Bu değerlendirmelerde Karaewli ve Alkaewli etnonimlerindeki bu yapının (“ewli”), ‘ev’ sözcüğüyle ilgili olduğu değerlendirilmiş; Karaewli etnoniminin ‘evi, çadırı kara olan’ anlamına geldiği ileri sürülmüştür. Bu makalede konu, “ewi” “ewli/ewlü” bileşeniyle kurulu çok sayıda toponim örneğinden hareketle ele alınmış ve Musul’un Telafer ilçesi silikyeradlarından (mikrotoponimleri) elde edilen bulgular temelinde açıklanmıştır. Telafer silikyeradları (mikrotoponimleri) üzerine derlemeye dayalı yaptığımız bir çalışması sırasında, “ewi” yapısının toponimlerde sıkça görüldüğü fark edilmiş ve bölge halkı tarafından bu bileşenin ‘… boyu, …aşireti’ anlamında kullanıldığı tespit edilmiştir: Ör. Aloewi ‘Alo Aşireti’, Efendiewi ‘Efendi Aşireti’. Bu bilgi, “ewi”, “ewli” yapılı etnonimlerin anlam çözümlemesinde anahtar rol oynamıştır. Söz konusu bulgu, bu yapıdaki toponimlerin esasen etnotoponim (kökadlıyeradları) olduklarını ortaya çıkarması bakımından da önemli olmuştur. Buna göre, makaleye konu olan kökadlarının esasen Alka ve Kara oldukları; kalıplaşmış bir görüntü içerisinde bulunan “ewli” bileşeninin ise, ‘… aşiretine/boyuna/topluluğuna mensup olan’ anlamına gelen kökadcıl bir belirteç (ethnoyimic indikator) olduğu sonucuna varılmıştır.

About to Component of “Ew” (> Ewi, Ewli) in Etnonym Structures And The Originals of Tribe; Alkaewli, Karaewli

The Alkaewli and Karaewli tribes are mentioned with quite different spellings in historical sources. In the studies on the traces of these tribes on the stage of history, some superficial evaluations have been made on the structure and meaning of the aforementioned ethnonyms and on the structure of the “ewli” component in this context, but it cannot be said that this has been succesful. In these evaluations, it has been evaluated that this structure (“ewli”) in the ethnonyms Karaewli and Alkaewli is related to the word “house”; it has been suggested that the ethnonym Karaewli means ‘the one whose house is black, the one whose tent is black’. In this article, the subject is discussed by considering many toponym examples established with the “ewi” “ewli/ewlü” component and explained on the basis of the findings obtained from the microtoponyms of the Tal Afar district of Mosul. During a compilation study on Tal Afar microtoponyms, it was noticed that the “ewi” structure is frequently seen in toponyms and it was determined that this component was used in the sense of “… clan, … tribe” by the people of the region: Ex. Aloewi ‘Alo Tribe’, Efendiewi ‘Efendi Tribe’. This information has played a key role in the meaning analysis of “ewi”, “ewli” structured ethnonyms. The aforementioned finding was also important in terms of revealing that toponyms in this structure are essentially ethnotoponyms. Accordingly, the ethnotoponyms that are the subject of the article are mainly Alka and Kara; it has been concluded that the “ewli” component in a stereotyped image is an ethnoyimic indicator meaning “members of the tribe/ clan/ community”.

PDF

___

BAREM, Ghadeer Mohammed Qasım (2018), Telafer Mikrotoponimleri ve Dil İncelemesi (Danışman: Doç. Dr. İbrahim Şahin), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DLT: Kâşgarlı Mahmud (2006), Divanü Lûgat-it-Türk I-IV. (Çev. Besim Atalay), Ankara: TDK.
Edib Ahmed B. Mahmud Yüknekî (1992), Atebetü’l-Hakayık (Yay. Hazırlayan Reşid Rahmetî Arat), Ankara: TTK.
EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro.
Ebulgazi Bahadır Han (1996), Şecere-i Terâkime, Türkmenlerin Soykütüğü, (Yay. Haz: Zuhal Kargı Ölmez), Ankara: Simurg.
Kaşgarlı Mahmud (1990), Dîvânü Lûgati’t-Türk, (Tıpkıbasım), Ankara: Kültür Bakanlığı.
KUMEKOV, Bolot E. (2013), Arap Kaynaklarına Göre IX-XI. Asırlarda Kimek Devleti (Çev. Mehmet Kıldıroğlu, Çingiz Samudinuulu), Ankara: TTK.
LEZİNA, L. N. ve SUPERANSKAYA A. V. (2009), Türk Onomastikası –Bütün Türk Halkları-, İstanbul: Selenge.
OYA: Osmanlı Yer Adları Sözlüğü I/II (2013), Yay. Haz. Ahmet Özkılınç, Ali Coşkun, vd., Akara: Başbakanlık Osmanlı Arşivleri.
SEVORTYAN, E. V. (1974), Etimologiçeskiy Slovar’ Tyürkskih Yazıkov, Moskova: İsdatel’stvo “Nauka”.
SÜMER, Faruk (1999), OĞUZLAR (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
ŞAHİN, İbrahim (2016), “Saruhan ve Saruhanoğulları Adlarının Kökeni Üzerine”, Dil Araştırmaları, 2016/18, ss. 219-233.
ŞANİYAZOV, K. (1974). K Etniçeskoy İstorii Uzbekskogo Naroda, Toşkent: İzdatel’stvo “Fan” Uzbekskoy SSR.
TOGAN, Zeki Velidi (1982), Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, İstanbul: Enderun Kitabevi.
TURAN, Fikret (1998), “Modern Türkçede Fiil Tabanlarıyla Sesteş İsim Soylular ve Bir Terim Teklifi: Fiil-İsimler”, İlmi Araştırmalar, sayı 6.
Yazıcızâde Alî (2014), Selcuk-Nâme İndeksli Tıpkıbasım (Yay. Haz. Abdullah Bakır), Ankara: TTK.
Yazıcızâde Alî (2017), Tevârîh-i Âl-i Selçuk -Oğuznâne-Selçuklu Tarihi- (Yay. Haz: Abdullah Bakır), İstanbul: Çamlıca.