ZEMAHŞERÎ’NİN RU’YETULLAH GÖRÜŞÜ ÜZERİNE BİR DENEME

Tevhit ve adalet ilkesini Allah katında ilimlerin en şereflisi olarak gören Zemahşerî (ö. 538/1143), bu iki ilke içerisinde tevhidin, Kur’ân’ın resmettiği Allah tasavvuru açısın- dan öncelikli ve zorunlu olduğunu belirtir. Ona göre bu ilke, insanın yaratıcısıyla olan irtibatının kalıcı ve sağlam bir zeminde oluşması noktasında belirleyici ve etkin bir konumdadır. Bu çerçevede Allah’tan başka ilah olmadığı ve O’nun zat, sıfat ve fiille- rinde eşi, benzeri ve ortağı olmadığı düşüncesini esas alan tevhit, aynı zamanda dinin diğer asıllarına da yön ve şekil verir. Nitekim kapsam ve içeriğini Allah-âlem ilişki- si üzerinden kurgulayan Zemahşerî, onun konularını; âlem ve içindekilerin sonradan meydana gelmesi, onları varlık sahnesine çıkaran yaratıcının ezelî ve ebedî oluşu ile bu yaratıcının mutlak birliğinin yanı sıra zatından ayrı olarak düşünülemeyen sıfatlar ile O’nun bu sıfatları hak etme keyfiyeti ve O’nun hakkında her zaman muhal olan sıfatlar olarak belirler. Bilhassa o, Allah’ın duyu algılarından herhangi biriyle idrak edilmesinin imkânsızlığı kabulünden hareketle ru’yetullahı, Allah için hiçbir zaman düşünüleme- yen nitelikler arasında sayar. Bu çalışmada, ilk olarak onun bu kabulüne rengini veren tenzih fikrine dayalı tevhit kavramının tanımı ve neyi ifade ettiğine dönük genel bilgi verilecektir. Daha sonra Zemahşerî’nin meseleye ilişkin aklî temellendirmesi ve bu te- mellendirmeye bağlı olarak delil getirdiği ayetleri ele alış tarzı üzerinde durulacaktır. Öte yandan onun Ehl-i Sünnet tarafından öne sürülen ayetleri nasıl yorumladığı ve elde ettiği sonuçlara temas edilecektir.

An Essay on Zamakhshari’s Views Regarding the Visibility of Allah

Considering the principles of tawhid and justice as the most honourable wisdoms in the presence of Allah, Zamakhshari (died in 538/1143 by Roman calendar) states that tawhid, among these two principles, is primary and essential with regards to the Allah description given in the Qur’an. According to him, this principle has a determining and effective role regarding formation of the connection between man and hic creator on a steady base. In this regard, tawhid basing on the idea of non-existence of any other deity other than Allah and His having no equivalent, match and partner in His entity, attitudes and actions at the same time directs and shapes other fundamentals of the religion. Similarly, Zamakhshari, who builds his scope and content on the basis of relationship between Allah and the universe, determines the following subjects for his studies: creation of the universe and those living in it, eternity of the creator who caused them to appear on the scene of existence and absolute oneness of this creator as well as attributes that cannot be thought apart from His entity, His arbitrariness for deserving these attributes and attributes that are always impossible for Him. With refer- ence to the premise that it is impossible to comprehend Allah with any sense organ, he especially considers visibility of Allah among the attributes that can never be considered for Allah. In this study, general information on the definition and scope of the concept of tawhid basing on the idea of exception which shapes this premise, will be provided. Then his logical justification regarding this subject and his way of dealing with the Qur’anic verses provided as an evidence in relation with this justification. Morever, his interpretation of the Qur’anic verses set forth by Followers of Sunnah and the evidences obtained by him shall be discussed.

PDF

___

Arpa, Enver. Zemahşerî’nin Tefsirdeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 2012.
Ay, Mahmut. ‘‘Kelam’da Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Ta- savvurları’’. Eskiyeni –Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi- 31 (Güz 2015): 25-50.
Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. Tefsirde Akılcı Eğilim. Trc. Numan Konaklı- Nihat Uzun. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
Canan, İbrahim ‘‘Rü’yetullah (Allah’ın Görülmesi)’’. Kütüb-i Sitte Muhtasarı. 14: 473-479. 7. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2016.
el-Cürcânî, Ali b. Muhammed. “Tevhîd”, Kitâbü’t-ta ́rîfat. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
el-Cürcânî, Ali b. Muhammed. “İdrâk”, Kitâbü’t-ta ́rîfat. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
Demir, Hilmi. Delil ve İstidlâlin Mantıkî Yapısı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
el-Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. ‘‘Drk’’, Kitâbü’l-ayni müretteben alâ hurûfi’l- mu ́cemi. Thk. Abdülhamîd Hendâvî. 2: 22. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
el-Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. ‘‘Lqy’’, Kitâbü’l-ayni müretteben alâ hurûfi’l- mu ́cemi. Thk. Abdülhamîd Hendâvî. 4: 97-98. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
el-Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. ‘‘Nzr’’, Kitâbü’l-ayni müretteben alâ hurûfi’l- mu ́cemi. Thk. Abdülhamîd Hendâvî. 4: 237-238. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
el-Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. ‘‘Vhd’’, Kitâbü’l-ayni müretteben alâ hurûfi’l- mu ́cemi. Thk. Abdülhamîd Hendâvî. 4: 350-351. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Râgıb. ‘‘Lqy’’, el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Trc. Ab- dulbaki Güneş- Mehmet Yolcu. 2. Baskı. 966-968. İstanbul: Çıra Ya- yınları, 2010.
el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Râgıb. ‘‘Vhd’’, el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Trc. Ab- dulbaki Güneş- Mehmet Yolcu. 2. Baskı. 1138-1139. İstanbul: Çıra Ya- yınları, 2010.
İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. ‘‘Nzr’’, Mu ́cemu mekâyisü’l-lüğati. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 5: 444. 6 Cilt. 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l- fikr, 1399/1979.
İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. ‘‘Rey’’, Mu ́cemu mekâyisü’l-lüğati. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 2: 472-473. 6 Cilt. 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1399/1979.
İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. ‘‘Drk’’, Lisânü’l- ́arab. Thk. Abdullah Ali el-Kebîr- Muhammed Ahmed Hasbillah- Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. 2: 1363-1366. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-meârif, 1119.
İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. ‘‘Nzr’’, Lisânü’l- ́arab. Thk. Abdullah Ali el-Kebîr- Muhammed Ahmed Hasbillah- Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. 6: 4465-4468. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-meârif, 1119.
İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. ‘‘Vhd’’, Lisânü’l- ́arab. Thk. Abdullah Ali el-Kebîr- Muhammed Ahmed Hasbillah- Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. 6: 4779-4783. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-meârif, 1119.
Kılıç, Mustafa. Kıraat-Tefsir İlişkisi. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 2015.
Koçyiğit, Talat. Hadisçilerle Kelâmcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: Anka- ra Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1969.
Koçyiğit, Talat. Kur’an ve Hadiste Ru’yet Meselesi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
Korkmazgöz, Rıza. “Mu ́tezile Şîa Arasında Fikri Bağlantı Meselesi: Tevhid İlkesi Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr ve Ebû Ca ́fer et-Tûsî Arasında Bir Karşılaştırma”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (Aralık 2018): 291-327.
Özler, Mevlüt. ‘‘Allah’ın Zatının Mahiyeti ve Aklen İdrâki Meselesi’’. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (1997): 91-106.
Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2005.
Pakiş, Ömer. ‘‘Rü’yetullah İle İlişkilendirilen Âyetlerin Mu ́tezilî Okuma Bi- çimi (Kâdî Abdülcebbâr ve Zemahşerî Örneği)’’. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2001): 55-79.
Taylan, Necip. Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu. 3. Baskı. İstanbul: Mahya Ya- yınları, 2015.
Topaloğlu, Bekir- Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. 4. Baskı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
Türkmen, Hasan. “Söylemin Belirleyicliği Bağlamında Tenzihi Söylemin İz- düşümü”. Artuklu Akademi Dergisi 3/1 (2016): 55-80.
Ünverdi, Veysi. “Kâdî Abdulcebbâr’ın Rü’yetullah’ın Reddine İlişkin Daya- nakları’’. Bilimname 28/1 (2005): 201-245.
Yavuz, Ömer Faruk. Kur’an’da Sembolik Dil. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006.
Yeşilyurt, Temel. Tanrı’nın Aşkınlığı Bağlamında Ru’yetullah Sorunu. Malatya: Kubbealtı Yayıncılık, 2001.
ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. ‘‘Nzr’’, Esâsü’l-belâğati, thk. Muhammed Bâsil Uyûnü’s-Sûd. 2: 282-284. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.
ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. ‘‘Vhd’’, Esâsü’l-belâğati. Thk. Muham- med Bâsil Uyûnü’s-Sûd. 2: 322-323. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l- ilmiyye, 1419/1998.
ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. Kitâbu’l-Minhâc fî Usûli’d-Dîn. Thk. Sa- bine Schmidtke. Beyrut: ed-Dâru’l-Arabiyyeti li’l-ulûm, 1428/2007.
ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Thk. Muhammed Abdüsselâm Şâhîn. 4 Cilt. 5. Baskı. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah. Ruûsü’l-mesâil (el-Mesâilü’l-hılâfiyeti beyne’l-Hanefiyye ve’ş-Şâfi ́iyye). Thk. Abdullah Nezîr Ahmed. 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l-beşâiru’l-İslâmiyye, 1428/2007.