Ayfer TAN, Nese ADANACIOGLU, Sevinc KARABAK, Nurcan AYSAR, Ahmet Semsettin TAN, Lerzan AYKAS

Türkiye’nin Kıyı Pancarları [Beta vulgaris subsp. maritima (L.) Arcang.] Yabani Yenilebilir Pancarları ve Bahçe Pancarları

Beta (pancar) türleri Amaranthaceae familyasındaki Betoideae alt familyasına dahildir. Bu cins yabani tür ve şeker pancarı, pancar veya bahçe pancarı olarak bilinen kök sebze, yapraklı sebze pazı ve ıspanak pancarı ve mangel gibi kültür formlarını içerir. Beta (Beet) türleri, kültür pancarı için önemli genitördürler. Türkiye’nin pancarın olası orijin merkezlerinden biri olarak, Beta ve Corollinae seksiyonlarına ait türler içerdikleri genetik varyasyon ve pek çok genle kültür pancarları için önemli bir genetik potansiyele sahiptirler. Beta seksiyonundaki türlerin çoğu ve seksiyon Corollinae'nin tüm türleri Türkiye'de yayılış göstermektedir. Yabani türlerin çoğu yenilebilmekte ve dağıtım bölgelerindeki yerel halk tarafından yerel gıda maddelerinde kullanılmaktadır. Kıyı pancarı, Beta vulgaris subsp. maritima, yabani pancar türleri arasında en yaygın yenilebilir tür olup şeker pancarı ve diğer kültür pancarlarının yabani atasıdır. Kıyı pancarı, kıyı bölgelerinde deniz kenarlarında, kumsallarda, deniz kayalıkları ve deniz kıyıları, ve tuz bataklıklarında yetişir. Yaprak pancarı ve kök pancarları çiftçiler tarafından sebze bahçelerinde yetiştirilmektedir. Sebze, sofra ve yemlik pancar yerel çeşitleri Türkiye'de nesiller boyu yetiştirilmekte ve kullanılmaktadır. Farklı yerel çeşitler yöresel olarak farklı şekillerde kullanıma sahiptir. Beta türlerinin çeşitliliğini değerlendirmek için, toplama, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsünün (ETAE) Ulusal Tohum Gen Bankası'ndaki ex situ koruma ve morfolojik değerlendirme çalışmaları yapılmaktadır. Türkiye'de Beta türlerinin morfolojik karakterizasyonu sonucu, yabani ve kültür formları arasındaki gen akışından kaynaklanan sürekli bir varyasyon saptanmıştır. Beta seksiyonunda pigmentasyon, tüylülük, bitki tipi, çiçeklenme, çiçek tohum kümeleri, polen fertilitesi ve yaprak tiplerinde varyasyon gözlemlenirken, Corollinae seksiyonunda çiçek ve yaprak özelliklerinde geniş varyasyon görülmüştür. Türkiye'nin Gıda ve Beslenme Biyoçeşitlilik Projesi için öncelikli türlerinden biri olarak kıyı pancarı üzerinde ayrıntılı etüdler ve sosyo-ekonomik araştırmalar yapılmıştır. Sosyo-ekonomik çalışmalar, monografi tekniği ile ayrıntılı veriler için yürütülmüştür. Veriler, yüz yüze yapılan anketlere kaydedilmiş ve analiz edilmiştir. Anketler sırasında etno-botanik bilgi ve geleneksel tarım sistemleri kaydedilmiştir. Ege Bölgesi'nden toplanan pancarların gıda bileşimi de deniz pancarının besin değerini değerlendirmek için belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Pancar, Beta, kıyı pancarı, Beta vulgaris ssp. maritima, morfolojik karakterler, çeşitlilik, değişkenlik, sosyo-ekonomik çalışma, geleneksel bilgi, gıda bileşimi

Sea Beets [Beta vulgaris subsp. maritima (L.) Arcang.] Wild Edible Beets and Home Garden Beets of Turkey

Beta (beet) species is included in Betoideae subfamily in the Amaranthaceae family. This genus has several wild species and cultivar groups, the sugar beet, the root vegetable known as the beetroot or garden beet, the leafy vegetables chard and spinach beet and mangel, which is a fodder crop. Beta (Beet) species are the important genitors for cultivated beets. Turkey is being one of the centre of origin for beet, has important genetic base of beets belong to section Beta and Section Corollinae. So the most of the species of section Beta and all species of Section Corollinae distributed in Turkey. Most of the wild species are edible and used in local food by local people in the distribution areas. Sea beet, Beta vulgaris subsp. maritima, is most common edible among wild beet species and is the wild ancestor of all cultivated beets, such as Sugar-beet, Swiss chard and Beetroot. Sea Beet grows in coastal places at tidelines, on shingle beaches, cliffs and sea-walls, and in saltmarshes. Leaf beet and beet root landraces are also grown by farmers and in vegetable gardens. The diverse forms and landraces of vegetable, table and fodder beets have been grown and used locally for generations in Turkey. Different landraces for different uses are found. To assess the diversity of Beta species survey, collection, ex-situ conservation at the National Seed Gene Bank of the Aegean Agricultural Research Institute (AARI) and also morphological evaluation studies were carried out. Result of morphological characterization of Beta species in Turkey showed continuous variation in most of the characteristics resulting from the gene flows between wild and cultivated forms. Among section Beta, variation was observed in pigmentation, hairiness, plant habit, flowering, flower and seed clusters, pollen fertility and leaf types, whereas the section Corollinae samples exhibited broad variation in flower and leaf characteristics. As priority species of Biodiversity for Food and Nutrition Project of Turkey detailed survey and socioeconomic surveys were conducted on sea beet. The socio-economic studies were conducted for detail data with monography technic. The data recorded from face to face questioners and analyzed. During surveys ethno-botanical information and traditional farming systems were recorded. The food composition of sea beets collected from Aegean Region was also determined to evaluate nutritional value of sea beet.

Keywords:

Beet, Beta, sea beets, Beta vulgaris ssp. maritima, morphological characters, diversity, variability, socio-economic study, traditional knowledge, food composition,

PDF

___

Anonymous. 1995. Descriptors for Beta (Beta ssp.). CPRO-DLO-CGN/ IPGRI. Rome, Italy.
Anonymous. 2014a. Genebank Standards for Plant Genetic Resources for Food and Agriculture. Rev. ed. Rome.
Anonymous. 2014b. AOAC. Official Methods of Analysis of the Association of Official Analytical Chemists. Association of Official Analytical Chemists, Washington, DC, USA. Retrieved December 12, 2014 from: http://www. eoma.aoac.org/.
Biancardi E, L.W. Panella, R.T. Lewellen. 2012. Beta maritima: the origin of beets. Springer, New York, pp 293.
Gokmen V, N. Kahraman, N. Demir, and J. Acar. 2000. Enzymatically validated liquid chromatographic method for the determination of ascorbic and dehydroascorbic acids in fruit and vegetables. J Chromatogr A 881: 309-316.
Guarino, L., R. V. Rao, and R. Reid (eds.). 1995. Collecting plant genetic diversity. Technical guidelines, Wallingford, UK, CAB International.
Tan, A. 1992. Türkiye' de yayılış gösteren Beta L. (Chenopodiceae) türlerinin sınıflandırılması üzerine araştırmalar. Doktora Tezi. Ege Üni. İzmir.
Tan, A. 1993. A numerical taxonomic study on wild beets (Beta vulgaris L. s. lat.) in the Mediterranean. Anadolu, J. of AARI 3 (1): 1-12.
Tan, A. 1994. Beta genetik kaynaklarının doğal varyasyonu ve ıslah yönünden potansiyeli (natural variation within Beta genetic resources and their potential to beeriding). Anadolu, J. of AARI 4 (2): 37-54.
Tan, A. L. Aykas, and A. Inal. 2000. Status report of Beta genetic resources in Turkey. In: Maggioni, L., L. Frese, C. Germeier and E. Lipman, Comps. Reports of a Working Group on Beta. First Meeting, 9-10 September 1999. Broom’s Barn, Bury St. Edmunds, UK. IPGRI.
Tan, A., L. G. Aykas, A. Inal. 2003a. Türkiye’de yayılış gösteren pancar (Beta L.) türlerinin değerlendirilmesi: Beta Seksiyon Beta. (Evaluation of beet (Beta) L. Species distrubuted in Turkey: Beta Section Beta). Anadolu, J. of AARI 13 (1): 1-16.
Tan, A., L. G. Aykas, A. Inal. 2003b. Türkiye’de yayılış gösteren pancar (Beta L.) türlerinin değerlendirilmesi: Beta Seksiyon Corollinae. (Evaluation of beet (Beta) L. Species distrubuted in Turkey: Beta Section Corollinae). Anadolu, J.of AARI. 13 (2): 1-16.
Tan, A., and A. Inal. 2004. Beta genetic resources actıvities in Turkey. In. Freese, L., C. Germeier, E. Lipman, and L. Maggioni (Comp.). Report of a Working Group on Beta and World Beta Network. Second Joint Meeting, 23-26 October 2002, Bologna Italy. International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy. Pp. 66-70.
Zohary, D., and M. Hopf. 2000. Domestication of Plants in the Old World. Oxford: University Press. ISBN 0198503571.