Türkiye bitki Genetik kaynakları ve muhafazası

Ana gen merkezleri ve çeşitlilik merkezlerini barındıran Türkiye, küresel düzeyde önem taşıyan ürünler ve yem bitkileri için önemli bir menşe merkezidir. Bu ürünlerin birçoğunun yerel çeşitleri geleneksel yetiştiricilik sistemlerinde ve meralarda hala kullanılmakta, ürünlerin yabani akrabaları ve endemik çeşitler farklı ekosistemlere ait doğal habitatlarda bulunmaktadır. Türkiye bitki örtüsündeki 9500 bitki türünden 3000’i ile yüksek bir endemizm oranına sahiptir. Türkiye, birçok ürün için de mikro gen merkezidir. Mevcut bitki çeşitliliğinin korunmasının önemi bilinmekte ve çeşitli muhafaza programları uygulanmaktadır. Türkiye, bitki genetik kaynaklarını korumaya başlayan önder ülkelerden biridir ve ex situ muhafaza alanında 1960’lardan bu yana büyük deneyim kazanmıştır. Ulusal Bitki Genetik Kaynakları ve Bitki Çeşitliliği Programı (NPGRDP) Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü (ETAE) koordinasyonunda uygulanmakta ve çiftçi şartlarında muhafaza dahil olmak üzere, yerinde (in situ) muhafazayla birlikte, ex situ muhafazayı da kapsamaktadır. Ex situ muhafaza hem generatif hem de vegetatif koleksiyonlar için uygulanmakta, bu koleksiyonlar sırasıyla tohum gen bankasında ve arazi gen bankalarında saklanmaktadır. ETAE bünyesinde uluslararası standartlarda faaliyet gösteren Ulusal Gen Bankası’nda bulunan ulusal koleksiyon yerel çeşitleri, yabani ve geçit formları, ekonomik açıdan önem taşıyan (tıbbi, aromatik, süs, vb.) diğer yabani türleri ve endemik bitki türlerini kapsamaktadır. Ulusal koleksiyondaki (tohum ve bitki koleksiyonu) toplam örnek sayısı 2700 türde 70.000 civarındadır. Başta meyve genetik kaynakları olmak üzere, vegetatif olarak üretilen materyaller 15 enstitüde arazi gen bankalarında saklanmaktadır. Ulusal koleksiyonun emniyet dublikasyonu Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü bünyesindeki Gen Bankası’nda saklanmaya başlanmıştır. Ulusal program faaliyetlerine ilişkin bütün veriler, Ulusal Program Merkezi Veritabanı’nda elektronik ortama aktarılmaktadır. Coğrafi Bilgi Sistemi (GIS) yardımıyla, Ulusal Program faaliyetlerinden elde edilen kalitatif ve kantitatif veriler değerlendirilebilmektedir. Koleksiyonda yenileme ihtiyacı belirlenmekte ve gerektiğinde yenileme yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

tıbbi bitkiler, yerel çeşitler, in situ koruma, Türkiye, koruma, uçucu yağ bitkileri, yem bitkileri, gen bankaları, yabani akrabalar, bitki genetik kaynakları, bitki koleksiyonları, süs bitkileri

Plant Genetic Resources and conservation in Turkey

Turkey encompasses areas major centers of crop diversity and center of origin for globally significant crops, fodder plants and forages. Landraces of many of these crops are still used within traditional farming systems and pasture the crop wild relatives and endemic species are found in their natural habitats in the rangelands and forest areas which occupy different ecosystems. Flora of Turkey consists of high endemism about 3000 out of the 9500 plant species. Turkey is described as microcenters for many crops also. The importance of the protection of existing plant diversity is highly recognized and various conservation programs exist. Turkey is one of the pioneering countries started to maintain the genetic resources and has considerable experiences on ex situ conservation since 1960s. Within the frame work of National Plant Genetic Resources and Plant Diversity Program coordinated by Aegean Agricultural Research Institute (AARI) of Ministry of Agriculture and Rural Affairs, ex situ conservation and in situ conservation of wild species in their natural habitat and on farm conservation of land races are also conducted. The ex situ conservation is implemented both for generative and vegetative collections which are preserved in seed gene bank and field gene banks respectively. The national collection in the National Gene Bank with international standard at AARI, contain the landraces, wild and weedy relatives, other wild species which are especially economically important (medicinal, aromatic, ornamentals etc.) and endemic plant species. The total number of accessions of national collection (seed and vegetative collection) is about 70.000 with about 2700 species. The vegetatively propagated material, mainly fruit genetic resources are kept in field gene banks at 15 institutes (including AARI). In country safety duplicates of national collection is planned at the Gene Bank of Field Crop Central Research Institute. All information about the national program activities are computerized by Central Database of National Program. The Geographic Information System (GIS) is available to evaluate the quantitative and spatial data gathered from National program activities. Regeneration of the collection is recognized and conducted when necessary.

Keywords:

medicinal plants, landraces, in situ conservation, Turkey, conservation, essential oil plants, fodder plants, gene banks, wild relatives, plant genetic resources, plant collections, ornamental plants,

PDF

___

Ekim, T., M. Koyuncu, M. Vural, H. Duman, Z. Aytaç, and N. Adıgüzel. 2000. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı. Eğrelti ve Tohumlu Bitkiler. Türkiye Tabiatını Koruma Derneği, Barıcan Ofset Ankara. ISBN: 975-93611-0-8.
Gönülşen, N. 1986. Bitki Genetik Kaynakları Meyve ve Bağ Envanteri. Ege Böl. Zir. Ara. Ens. Yay. No.79. Menemen.
Harlan, J. R. 1951. Anatomy of gene centres. Am.Nat., 85: 97-103.
Harlan, J. R. 1995. The Living Fields: Our Agricultural Heritage. Cambridge Univ. Press. Cambridge. U.K.
http://bioces.tubitak.gov.tr
http://cmsdata.iucn.org/
http://sgp.undp.org
http://eurisco.ecpgr.org
http://www.cevreorman.gov.tr
http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler6/UBSEP.pdf
http://www.ecpgr.cgiar.org/AEGIS
http://www.nuhungemisi.gov.tr/
http://www.tedgem.gov.tr/calistay/default.asp
http://www.tubitak.gov.tr/tubives
http://www.ecosecretiat.org
Jarvis, I. D., T. Hodgkin, P. Eyzaguirre, G. Ayad, B. Sthapit, and L. Guarino. 1998. Farmer selection and genetic diversity: the need for a basic data set. In: Jarvis D. I. And T. Hodghin (Eds.) Strengthening the Scientific Basis of In Situ Conservation of Agricultural Biodiversity On-farm. Options for data collecting and analysis. Proceedings of a Workshop to Develop Tools and Procedures for In Situ Conservation On-farm, 25- 29 August 1997, Rome, Italy, IPGRI.
Jarvis, D. I. and T. Hodghin. 1998. Strengthening the Scientific Basis of In Situ Conservation of Agricultural Biodiversity On-farm. Options for data collecting and analysis. Proceedings of a Workshop to Develop Tools and Procedures for In Situ Conservation On-farm, 25- 29 August 1997, Rome, Italy, IPGRI.
Maxted N., Tan A., Amri, A. Valkoun J. 2000. In situ conservation. In: Maxted N. and Bennet, S. (Eds.) Plant Genetic Resources of Legumes in the Mediterranean. Pp. 1-386. Kluver, Dordrecht. ISBN 0-7923-6707-3. 292-308.
Özhatay, N., A. Byfield ve S. Atay. 2005. Türkiye'nin 122 önemli bitki alanı, WWF Türk, (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) Yayını, İstanbul.
Tan, A. 1996. Turkey: Country Report to the FAO International Technical Conferance on plant genetic resource. http://www.fao.org/ag/AGP/AGPS/Pgrfa/pdf/turkey.pdf.
Tan, A. 1998a. Genebank Management of Turkey: With Emphasize to Regeneration and Multiplication. In: Engels, J. M .M. and R. Ramanatha Rao (Eds.) Proceeding of Consultation Meeting on Regeneration of Germplasm of Seed Crops and Their Wild Relatives. 4-7 December,1995. ICRISAT, Hyderabat. IPGRI, Rome.
Tan, A. 1998b. Current Status of Plant Genetic Resources Conservation in Turkey. In: N. Zencirci, Z. Kaya, Y. Anikster, W. T. Adams (Eds.).The Proceeding of International Symposium on In situ Conservation of Plant Genetic Diversity. 4-8 November, 1996. Antalya, Turkey.
Tan, A., and A. Ş. Tan. 1998a. Database management systems for conservation of genetic diversity in Turkey. In: N. Zencirci, Z. Kaya, Y. Anikster, W.T. Adams (Eds.). The Proceeding of International Symposium on In situ Conservation of Plant Genetic Diversity. 4-8 November, 1996. Antalya, Turkey.
Tan, A., and A. Ş. Tan. 1998b. Data Collecting and Analysis: For in situ, on farm, conservation. In: Jarvis D. I. and T. Hodghin (Eds.) Stregnghthen the Scientific Basis of In Situ Conservation of Agricultural Biodiversity Onfarm. Options for data collecting and analysis. Proceedings of a Workshop to Develop Tools and Procedures for In Situ Conservation on-farm, 25-29 August 1997, Rome, Italy, IPGRI.
Tan, A. 1999. Conservation of neglected and underutilized species in Turkey. In: Padulosi, S. (Ed). Prioritysetting for underutilized and neglected plant species of the Mediterranean Region, Report of the IPGRI Conference, 9-11 February 1998, ICARDA, Aleppo Syria. IPGRI. Rome Italy.
Tan, A. 2000a. Policy changes, extension and formal education systems for conserving agricultural biodiversity in situ : Turkey. Jarvis, D., B. Sthapit and L. Sears (Eds.). Conserving agricultural biodiversity in situ: A scientific basis for sustainable agriculture. IPGRI, Rome, Italy.
Tan, A. 2000b. Biodiversity conservation. Ex situ and in situ conservation: A case in Turkey. In: Watanabe K. and A. Komamine (eds.). Chalenge of Plant and Agricultural Sciences to the crisis of biosphere on the Earth in the 21st Century. Eurekah, Texas.
Tan, A. 2001. Agricultural Plant Diversity in Turkey. (Invited Report). OECD Expert Meeting On Agri–Biodiversity Indicators. 5–8 November 2001.FAL. Zurich, Switzerland.. http://www1.oecd.org/agr/biodiversity/index.htm.
Tan, A. 2002. Türkiye (Geçit Bölgesi) Genetik Çeşitliliğinin In Sıtu (Çiftçi Şartlarında) Muhafaza Olanaklarının Araştırılması (In-situ On-farm Conservation of Landraces Grown in North-Western Transitional Zone of Turkey). Sonuç Raporu. (Final Report). TUBITAKTOGTAG- 2347. TUBITAK. Ankara.
Tan, A., and A. Ş. Tan 2002. In situ conservation of wild species related to crop plants: the case of Turkey. Pp. 199-204. In: Managing Plant Genetic Resources. J.M.M. Engels, A.H.D. Brown and M.T. Jackson (eds.). CAB International. UK.
Tan, A., H. Duman, F. Niksarlı İnal, A. İnal, and A. Karagöz. 2003. Ecosystem Conservation And Management For Threatened Species Projects: Description of Target Species and Their Habitats. TACN (Turkish Association for the Conservation of Nature).
Tan, A., and A. Ş. Tan 2004. in situ Conservation for Genetic Diversity: Reserve Designation and Design. In: R. M. Goodman (Ed.). The Encyclopedia of Plant and Crop Science. Marcel Dekker, Inc., New York. www.dekker.com.
Tan, A. 2009. Türkiye Geçit Bölgesi Genetik Çeşitliliğinin In situ (çitçi şartlarında) muhafazası olanakları. Anadolu, J.ofAARI. 19(1), 1-12.
Tan, A. ve T. Taşkın. 2009. Ege bölgesinde Sebze Olarak Kullanılan Yabani Bitki Türleri ve Kullanım Amaçları. Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın No: 136. 174 s. ISBN: 978-975-407-278-5.