XVI. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDE EŞKIYALIK BAĞLAMINDA BÜROKRATİK KAOS

Osmanlı Devleti’nde XVI. yüzyılda bürokraside yaşanan kaos eşkıyalık olayları bağlamında ele alınıp incelenmiştir. Bürokratlar ile hizmetindekilerin (ehl-i örf ile ehl-i şer’), eşkıyalarla doğrudan ya da dolaylı yönlerden ilişkili olmalarının, devletin kurumsal yapısına verdiği zararlara ve tebaanın gündelik yaşamına etkilerinin, merkezî yönetime yansımalarına değinilmiştir. Taşra yönetiminde özgün ağırlığı olan bürokratların, kanunlar muvacehesinde hareket etmeyerek görevlerini suiistimal edip tebaaya zulüm yapmalarında, eşkıyalık olaylarının yanı sıra tebaanın gelir kapısı olarak görülmesi de etkili olmuştu. Padişahlar bozulan kamu düzenini yeniden sağlamak ve bürokratların suistimallerini önlemek için taşraya gönderdikleri hükümlerde, bürokratlara adil olmalarını emretmişlerdi. Kanûnî Sultan Süleyman’ın son zamanlarında özellikle taşrada beliren eşkıyalık olayları, II. Selim döneminde devam etmiş, III. Murat döneminde yoğunlaşarak sistemli ve düzenli birlikler hâline gelerek Celalî isyanlarına dönüşmüştü. Eşkıyalık olayları III. Mehmet döneminde de devlet ve tebaa yaşamında ciddi sorunların ortaya çıkmasına sebep olmuştu. Bu bağlamda bürokratik kaosun, devletin işleyişine nasıl menfi tesirleri olduğuna değinilmiştir. Osmanlı Devleti, bürokratların suistimallerini önlemek için bazı önlemler almıştı. Merkezî yönetimin aldığı önlemlerin başında ağır cezalar gelmekteydi. Bu bağlamda verilen cezalar, görevden azletme, malî ve idarî cezalar şeklinde tezahür etmişti. Alınan tedbirlere rağmen bürokrasideki bozulma önlenememişti. Merkezî yönetim bürokratların te’dip ve tazirine yönelik aldığı tedbirler yerine bürokratların yetiştirilmesine, malî durumlarının iyileştirilmesine yönelik tedbirler almamıştı. Bütün bu gerekçeler eşkıyalık bağlamında Osmanlı bürokrasisinde büyük kaosun yaşanmasına ve kurumların yozlaşıp bozulmasına sebep olmuştu. XVI. yüzyılın başlarında Osmanlı kurumlarında başlayan bozulma ile bürokraside yaşanan sorunlar, bu yüzyılın ikinci yarısında eşkıyalık olayları, malî buhranlar gibi gelişmelerin bürokrasiye yansımalarının neler olduğunun tesbit edilmesini gerektirmiştir. Bürokratların yaşadıkları sorunlar ile genel durumlarının araştırılması gerekmiştir. Bu bağlamda Divân-ı Hümâyûnda tutulan örnek hükümler ışığında, eşkıyalık bağlamında bürokratik kaos ile ilgili müstakil çalışmaların yapılmamış olması da bu çalışmanın yapılması için önemli bir sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

XVI. yüzyıl, Osmanlı Devleti

PDF

___

KAYNAKÇAARŞİV BELGELERİBOA, MD 3: 1, 5, 12, 31, 34, 39, 42, 57, 78, 79, 81, 86, 123, 126, 176, 179.BOA, MD 12: 51, 54, 63, 153, 169, 211, 212, 238,BOA, MD 23: 80, 133, 177, 185, 198, 281, 260, 308. BOA, MD 24: 99, 100.BOA, MD 25: 2738.BOA, MD 26: 87.BOA, MD 27: 14, 281, 286, 321. BOA, MD 47: 31, 132.BOA, MD 48: 327.BOA, MD 70: 84, 92, 94, 164, 199. BOA, MD 71: 1, 31, 120.BOA, MD 73: 31, 32, 87, 109, 153, 32, 157, 174. TETKİK ESERLERAKDAĞ, M., (2013), Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celâlî İsyanları”, II. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. BARKEY, K., (2011), Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, Çeviren: Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, II. Baskı, İstanbul. CEZAR, M., (1965), Cezar, Levendler, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, Çelikcilt Matbaası, İstanbul. EMECEN, F. M., (2011), Osmanlı Klasik Çağında Devlet ve Toplum, Timaş Yayınları, İstanbul.FARQHI, S., (2010), Devletle Başa Çıkmak (Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyasal Çatışmalar 1550-1720), Alfa Yayınları, İstanbul.GÖKBİLGİN, T., (1967), Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.İNALCIK, H., (2000)., Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300–1600), Çeviren, Halil Berktay, Cilt 1, Eren Yayınları, İstanbul.İNALCIK, H., (2009)., Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), Çeviren: Ruşen Sezer, XIV. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.ODABAŞI, F., (2013), Odabaşı, “Koçi Bey Risalesi’nin Sosyolojik Analizi”, Toplum Bilimleri Dergisi, Cilt 7, Sayı 14, İstanbul, ss. 233-272.ÖZ, M., (2010), Kanun-ı Kadîmin Peşinde Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, IV. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul.ÖZTÜRK, N., (2012), Çadırdan Saraya 14-15. Yüzyıl Osmanlı Devlet Düzeni, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul.PAŞA, M. N., (1992), Netayic’ül-Vukuat Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, Sadeleştiren: Neşet Çağatay, Cilt: I-II, III. Baskı, T.T.K Yayınları, Ankara.PAKALIN, M. Z., (1946), Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I., M.E.B Yay., İstanbul.PAMUK, Ş., (2013), Seçme Eserleri I, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Çeviren: Gökhan Aksay, IV. Baskı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.UZUNÇARŞILI, İ. H., (2011), Osmanlı Tarihi, I. Cilt, T.T.K Yayınları, 10. Baskı, Ankara.UZUNÇARŞILI, İ. H., (2011), Osmanlı Tarihi, III. Cilt, , I. Kısım, T.T.K Yayınları, 10. Baskı, Ankara.ÜNAL, M. A., (2011), Paradigma Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul.TABAKOĞLU, A., (2005), Toplu Makaleler I, İktisat Tarihi, Kitabevi Yayınları, İstanbul.YILMAZ, S., (2017), III. Murat Döneminde Divân-ı Hümâyûn Gündeminde Osmanlı Köyü ve Köylüsü, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.YILMAZ, S., (2018/2), “III. Murat Döneminde Eşkıya Suhtelerle Yapılan Müzakere Üzerine Bir Değerlendirme”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XLV, ss. 61-82.YILMAZ, S., (2018), “III. Murat Döneminde Anadolu ve Rumeli’deki Eyaletlerdeki Örnekler Işığında Reâyâ, Arasındaki Sorunların Divan-ı Hümâyûn’a Yansımaları Üzerine Değerlendirmeler”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C.V, s. 17, ss. 260-276.